جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله ویژگی‌های بارز سیره امام رضا (ع) در کنار همه صفات برجسته اخلاقی ایشان، مناظرات با نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون برای مقابله با برخی شبهه‌افکنی‌ها بود که هم از لحاظ محتوا و هم شگردهای مناظره حاوی نکات آموزنده و راهبردی بسیار است. مقاله حاضر در صدد است به این مناظرات از منظر گفتمانی بپردازد. از این‌رو می‌کوشیم با ترسیم مختصاتی از نظریه گفتمانی لاکلاو و موفه به عنوان چارچوب نظری بحث، محتوای مناظره‌های مذکور بررسی، و عناصر گفتمانی آن تبیین شود. پرسش اصلی این است که نشانه‌های گفتمانی مناظرات امام چه بود و چگونه موفق شد هژمونی گفتمان حاکم را با مفصل‌بندی خاص خود به پرسش بکشد. فرضیه‌ای که به آزمون گذاشته می‌شود حاکی از آن است که مناظرات امام (ع) با مفصل‌بندی دال‌هایی چون حقانیت نبوت رسول اکرم (ص)، برگزیدگی و عصمت عترت حول دال مرکزی امامت توانست خود را در قالب گفتمان رقیب، که پاسخی شایسته برای تقاضاهای اجتماعی دارد، مطرح کند و با برهم زدن انسجام و وحدت گفتمان عباسی آن را دچار بحران، تزلزل و بی‌قراری کند و در نهایت هژمونی آن را به پرسش بکشد.

از مسائلی که دربارۀ اسماء و صفات الاهی میان صاحب‌نظران مطرح می‌شود این است که آیا اسماء و صفات توقیفی هستند یا نه؛ یعنی آیا ما می‌توانیم هر اسم و صفتی را به خدا نسبت دهیم یا اینکه فقط مجازیم اسماء و صفاتی را نسبت دهیم که در نصوص دینی آمده است. در این مسئله چهار قول مطرح است: 1. توقیفی‌بودن اسماء و صفات که اکثر اشاعره، و در میان امامیه شیخ مفید و همچنین اباضیه و ماتریدیان به آن معتقدند؛ 2. توقیفی‌نبودن اسماء و صفات که اکثر امامیه و معتزله و اکثر قریب‌ به ‌اتفاق فلاسفه و عرفا این قول را پذیرفته‌اند؛ 3. توقیفی‌بودن اسماء و توقیفی‌نبودن صفات که از میان اشاعره برخی مانند غزالی و فخر رازی و از میان امامیه حلی و میرداماد به آن معتقدند. همچنین، از سخنان ماتریدی نیز این سخن را می‌توان برداشت کرد؛ 4. قائلان به توقف که جوینی از اشاعره قائل به توقف است. در اصطلاح فلاسفه و عرفا، مراد از «اسم» همان حقایق خارجی است که از آنها به «اسم تکوینی» تعبیر می‌شود و مراد از «توقیفیت» این است که هیچ حقیقتی از موطن و مرتبه خود تجاوز نمی‌کند. این تحقیق به روش توصیفی‌تحلیلی به نتایج فوق دست یافته است.

با توجه به اوضاع و احوال حاکم بر جهان و برنامه‌های دشمنان اسلام برای ایجاد تفرقه بین مذاهب اسلامی، تقریب و تبیین راهکارهای آن با شرایطی که نه عدول از مواضع حقه شیعه باشد و نه پرداختن به مباحثی که موجب خلل در اتحاد بین مسلمانان شود، ضرورت فراوان دارد. محمدهادی معرفت از جمله نمادهای تقریب با حفظ عقاید و اصول در عصر حاضر در میان دانشمندان شیعه است. آثار وی به‌ویژه التفسیر الاثری الجامع گویای این مطلب است. مقاله حاضر مدل تقریبی محمدهادی معرفت را بر محور آخرین و مهم‌ترین اثر تفسیری وی، یعنی تفسیر الاثری الجامع، تبیین می‌کند. رویکردهای مختلفی (سیاست‌گرا، تبیین‌گرا و تفکیک‌گرا) برای تقریب بیان شده است. نگارنده بر اساس استقرا و غور در التفسیر الأثری الجامع سبک تقریبی محمدهادی معرفت را سبکی تلفیقی تحت عنوان «تفکیکی‌تبیینی» تلقی کرده است. مهم‌ترین وجوه تقریبی کتاب مذکور چنین است: گزینش عنوان مناسب، نقد منصفانه توأم با ادب، تعریفی نو از صحابه، ادبیات ملایم در ترویج عقاید شیعه، که هر یک از اینها با نمونه‌های عینی از متن تفسیر و تشریح و تحلیل در مقاله آمده است.

معیار و مبانی تشخیص محاذات مواقیت، به ‌عنوان یکی از مسائل نخستین در کتاب الحج، از جمله مباحثی است که دیدگاه‌ها درباره آن از منظر فقه مذاهب اسلامی چندان هویدا نیست و تحقیقی موسّع و یکپارچه در این ‌باره صورت نگرفته است. ‌از این‌رو، پرسش از معیار و مبانی تشخیص محاذات مواقیت برای احرام در حج و عمره از منظر فقه مذاهب اسلامی، مسئله‌ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. اختلاف فقهای اسلامی در اتخاذ مبانی و معیارهای متفاوت در تصوّر محاذات مواقیت، اختلاف فتاوای آنان در تشخیص محاذات مواقیت را در پی داشته است؛ تا جایی که تتبع نویسنده نشان از مبانی و معیارهای هفت‌گانه در این زمینه است. واکاوی این نظریه‌ها و بررسی و نقد ادله آنها نشان می‌دهد که تلفیقی از معیار دایره‌ای و وادی‌ها، می‌تواند بهترین و یگانه‌ترین راه تبیین صحیح محاذات مواقیت، البته با اطلاع از طول و عرض جغرافیایی و راهنمایی‌های اهل خبره باشد. این تحقیق با هدف شناخت اقوال و انظار فقهای مذاهب اسلامی و حدود و ثغور مبانی با تبیین صحیح محاذات مواقیت انجام‌ شده، و نیل به این مَقصد در سایه توصیف و تحلیل گزاره‌های فقه مذاهب اسلامی، با گردآوری داده‌های کتاب‌خانه‌ای میسر است که نتیجه‌اش تشخیص معیاری صحیح و دقیق از محاذات مواقیت همراه با تبیین و توضیح آن در قالب برخی اشکال هندسی است.

توحید و مباحث مربوط بدان، مانند اسما و صفات، از جمله مسائل بحث‌برانگیز میان مذاهب اسلامی است. صفات خبری که در لسان آیات و روایات به آن اشاره شده، میان فرق مختلف اسلامی جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده و باعث شده است بعضاً مقوله مشبهه یا مجسمه، حربه‌ای برای بیرون‌راندن از میدان اسلام باشد. فارغ از مذاهب مختلف اسلامی که در صفات خبری اختلاف نظر دارند، برخی از مکتب‌ها نیز، مانند دو مکتب متکلمان و فلاسفه، علی‌رغم همسوبودن برخی از مبانی فکری و اعتقادی‌شان، دیدگاه‌‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. در این میان، از شیعه یک متکلم (سید مرتضی) و یک فیلسوف (نصیرالدین طوسی) و از اهل سنت نیز یک متکلم (قاضی عبدالجبار معتزلی) انتخاب کرده‌ایم تا بهره‌وری‌شان از عقل فلسفی و عقل کلامی در بحث صفات خبری بررسی شود و اختلافات ایشان مقایسه‌ای برای مبحث مد نظر باشد. هرچند این اندیشمندان، صفات خبری را قبول داشته و قائل به تأویل آنها هستند، اما روش هر کدام در ورود، خروج، استدلال و چگونگی تأویل، متفاوت بوده و اختلافات بسیار ظریفی دارند که در نوشتار حاضر بررسی می‌شود. روش به‌کاررفته در این نوشتار توصیفی و تحلیلی است.

عارفان، راه‌ها و مراتب سلوک و قرب به حق‌تعالی را در قالب سه دسته کلی سامان داده‌اند: سلوک زاهدانه‌ - عابدانه، سلوک عاشقانه - عالمانه و سلوک عارفانه - عاشقانه. پیروان مکتب ابن‌عربی از منظری دیگر، سیر و سلوک را به دو گونه تقسیم کرده‌اند: الف. سیر غیرمستقیم از طریق سلسلة مراتب؛ ب. سیر مستقیم از طریق وجه خاصّ. سید حیدر آملی، به ‌عنوان یکی از پیروان و شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی که رویکردی شیعی در باورهایش دارد، بر آن است که از میان طرق مذکور، «سلوک مبتنی بر جذبات الاهیه» که به عبارتی همان سیر و سلوک محبوبی است، راحت‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر به سوی حق است. او در تصویر مقامات و منازل عرفانی از ادبیات عرفانی مکتب ابن‌عربی مدد جسته است. به باور او، این سیر و سلوک و مراتبش از دیدگاه او با مراتب کشف صوری و معنوی ارتباط دارد. این سیر سرانجام به مقام «او ادنی» و کشف معنوی در مقام «اخفی» که خارج از وصف است منتهی می‌شود. بررسی طریق سلوکی سید حیدر آملی علاوه بر آنکه می‌تواند تقریر دقیق‌تری از سلوک ابن‌عربی را پیش ‌روی ما قرار دهد، یکی از طرق سلوکی مؤید به نصوص و باورهای شیعی را به ما معرفی خواهد کرد. در این مقاله، داده‌ها بر اساس شیوه کتاب‌خانه‌ای جمع‌آوری شده و در مسیر تحلیل اطلاعات و داده‌ها از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده‌ایم.

«بداء» در لغت به دو معنا است: «ظهور بعد الخفاء» و «پیدایش نظریه جدید». در کلام امامیه به معنای تحولات تکوینی حوزه «محو، اثبات» است ‌که در علم مخزون پروردگار از پیش تعیین شده است. در واقع، به پیروی از اهل بیت (ع)، به گونه استعاری، به علم مخزون پروردگار اطلاق شده است. همه اینها بر جواز عقلی و وقوعی «بداء» در حوزه «محو، اثبات» دلالت دارد: آیات مربوط به مقدرات لوح «محو، اثبات»؛ روایات ابواب دعا، توبه، صله ارحام، بِرّ والدین، صدقات ایمان، تعاون بر برّ، تقوا و پرهیز از تعاون بر اثم، عدوان و آثار مثبتشان مانند افزایش عمر و رزق، تبدیل شقاوت به سعادت و آثار منفی ترک آن مانند کاستی عمر و رزق و بروز شقاوت، مصیبت‌ها و عذاب‌های دنیوی ‌که فریقین آنها را پذیرفته‌اند و در مجامع حدیثی و تفسیری‌شان درباره آنها به توافق رسیده‌اند‌‌. اما پژوهشگران عامّه، علی‌رغم پذیرش همه اینها و آثار وضعی‌شان، از به ‌کار بردن نام «بداء» بر امور فوق طفره می‌روند. پژوهش پیش رو اثبات می‌کند که نزاع میان فریقین نزاع لفظی است؛ زیرا هر کس پذیرش توبه، شفای بیمار، استجابت دعا، تغییر شقاوت به سعادت، تبدیل سیّئات به حسنات و ... را ملتزم شود، قهراً باید لوازم عقلی‌اش‌ را پذیرا باشد.

از مباحث محوری در باب مسئله امامت رابطه امام و امت است. قاضی باقلانی، به تبع بسیاری از متکلمان اهل سنّت، معتقد است «امام» نوعی مقامِ حکومتی ظاهری است که علاوه بر بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی مانند اقامه حدود، جمع‌آوری وجوهات شرعی و مراقبت از کیان کشور، حفظ و اجرای دین را بر عهده دارد. در مقابل، امت نیز وظایفی دارد، همچون وفاداری و پایداری در بیعت و تعهدی که با امام و حاکم خویش بسته است. از دیدگاه قاضی باقلانی، مقام امامت از فروع دین و مقامی فرعی و اجتماعی است که دست جامعه اسلامی در گزینش و انعقاد آن باز است و فلسفۀ انتخاب آن به منظور اجرای احکام الاهی است. زیرا اجرای احکام و جهاد در راه خدا، بدون امام امکان‌پذیر نیست. در این دیدگاه، هرچند عصمت از شرایط امام نیست، امّا اطاعت از همین امام واجب است که این نوع نگاه به مبانی انتخابی و روش‌های انتخاب نزد اهل سنّت برمی‌گردد. مقاله حاضر، با روشی تحلیلی پس از بیان ضرورت وجود امامت در دین مبین اسلام، به طور خاص دیدگاه قاضی باقلانی را در این حوزه تشریح و تبیین کرده است.

به‌درستی، برخی فرقه‌نگاران ابوذر غفاری را از ارکان تشیع نخستین دانسته‌اند. او در کنار هم‌فکرانی چون سلمان، عمار و مقداد با جهت‌گیری‌ها، مواضع، رفتار و گفتارش بر محور سیرۀ امام علی و اهل ‌بیت (ع) سنگ بنای تشیع را از عصر رسول خدا (ص) بنا نهاد. بیشتر آثار موجود به ابعاد زهد و مبارزه و عدالت‌جویی او پرداخته‌اند، اما در این نوشتار اندیشه‌ها و مواضع کلامی او بررسی می‌شود. او که در عهد رسول خدا (ص) از اعضای اصلی شیعه علی به شمار می‌آمد، پس از رحلت آن حضرت، در طرفداری از امام علی و اهل ‌بیت (ع) فعالیت‌های مهمی انجام داد که عبارت‌اند از: بیعت‌نکردن با ابوبکر، بیان احادیث پیامبر و استناد به آیات قرآن در فضیلت امام، بیان سخنانی با محوریت امامت و رهبری امام علی (ع) و اهل ‌بیت (ع)، مواجهه با مخالفان و انکار دیدگاه‌هایشان در تفسیر قرآن و مخالفت با سیره و روش زندگی آنها.

عادل‌شاهیان حکومتی شیعه‌مذهب بود که هم‌زمان با تأسیس حکومت صفوی، به‌ عنوان حکومتی محلی در دکن تأسیس شد. مؤسس این حکومت، مذهب شیعه را به ‌عنوان مذهب رسمی قلمرو خود اعلام کرد. از آنجا که مسلمانان قلمرو عادل‌شاه اغلب از اهل سنت بودند، عادل‌شاه پس از اعلام مذهب تشیع به‌ عنوان مذهب رسمی حکومتش، رفتارهای مسالمت‌آمیزی در مقابل اهل سنت به کار گرفت. در دوره جانشینان یوسف عادل‌شاه، متأثر از جریان‌های سیاسی موجود، از مذاهب مختلف اسلامی حمایت می‌شد. در این پژوهش با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای، حمایت شاهان این سلسله از مذاهب مختلف اسلامی و راهکارهای عادل‌شاهیان در جهت ایجاد وحدت بین اهل سنت و شیعه و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز این دو گروه مسلمان در قلمرو عادل‌شاهیان و همچنین پیامدهای این سیاست‌ها در زندگی سیاسی‌اجتماعی مسلمانان از مذاهب مختلف در این دوره بررسی می‌شود. اتخاذ چنین سیاست‌هایی باعث شد شیعه و اهل سنت در قلمرو عادل‌شاهیان به‌خوبی در کنار یکدیگر زندگی کنند. رقابت‌های بین این دو گروه مذهبی بیشتر متأثر از اوضاع و احوال سیاسی موجود بود نه رقابت‌های مذهبی.