جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تا قرن پنجم هجری برای تقدیر گرفتن خبر «لا» نفی جنس در عبارت «لا اله الا الله»، واژه «موجود» را در نظر می گرفتند، اما بروز اشکالی از سوی متکلمان که این تقدیر را ناسازگار با واقعیت تاریخی قلمداد کردند، باعث سربرآوردن ترکیب‌های ناهمگونی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی شد که حتی باعث به وجود آمدن تعارض‌های تاریخی، عقیدتی شده است. دستیابی به ترکیب صحیح و رهیافت از این دشواره عقیدتی، مهم‌ترین هدف به سامان رسیدن این پژوهش است. ضرورت این تحقیق را می توان ناکارآمد کردن شبهه ناسازگاری میان تاریخ با فهم مسلمانان از کلمه توحید توصیف کرد. با مراجعه به منابع معتبر فریقین و به شیوه تحلیل انتقادی و مقایسه تطبیقی میان این آرا، به دست آمد که عالمان اهل سنت دست‌کم شش پاسخ و اندیشمندان شیعه نُه پاسخ برای این اشکال فراهم کرده‌اند. تصحیح، توسعه و تضییق معانی واژگانی مانند «اله» و «موجود»، و تغییر ترکیب نحوی از رویکردهای ارائه شده است که در مخالفت با قواعد لغوی و نحوی به سر می‌برند. با چشم‌پوشی از قواعد نحوی، این پاسخ اهل‌سنت که «حق» در تقدیر گرفته شود، از سایر رویکردها به درستی نزدیک‌تر است. همچنین تفسیر «اله» به واجب الوجود از سوی عالمان شیعه، راه را برای اشکال متکلمین مسدود می‌سازد؛ البته توجه به این نکته که درک مفاهیم فلسفی واجب و ممکن از توان همگان خارج است، این پاسخ را با چالش مواجه می‌سازد.

دلیل‌های بسیاری برای اثبات وجود واجب‌الوجود در تاریخ دین، فلسفه و کلام اقامه شده‌‌ است؛ دلیل‌هایی که فارغ از موجه‌بودن یا نبودن، بسیاری را قانع کرده و منشأ باور به وجود خداوند در اذهان بسیاری از انسان‌ها شده ‌است. ابن‌سینا نیز از جمله فیلسوفانی است که راه‌های متعددی را برای اثبات وجود واجب‌الوجود پیموده است. از منظر ابن‌‌سینا «مصداق وجود و مصداق موجود»، «مصداق ممکن‌الوجود»، «مفهوم موجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» مسیرهای چهارگانه‌ای هستند که به اثبات وجود واجب‌الوجود ختم می‌شوند. این مقاله با ارائۀ تقریری با وضوح حداکثری از این چهار گونه دلیل و تبیین وجوه تمایز بین آن‌ها نشان داده است که تنها در صورت چشم‌پوشی از پاره‌ای ویژگی‌ها در یک سلسلۀ نامتناهی، می‌توان به انتاج دو دلیلی که بر پایۀ «مصداق وجود و موجود» و «مفهوم موجود» استوار هستند اذعان کرد. با این حال و در هر صورت، دلیل‌هایی که بر پایۀ «مصداق ممکن‌الوجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» تبیین می‌شوند از اثبات وجود برای واجب‌الوجود ناتوان هستند.

در قرآن کریم آیات متعددی آمده که در آن فضائلی به صورت عام به همۀ ائمه: و به طور خاص به برخی از ایشان اختصاص داده شده است. از عصر صحابه تا کنون همواره شبهاتی پیرامون این آیات مطرح بوده که از سوی ائمه: و سایرین، پاسخ­­هایی هم به این شبهات داده شده است. یکی از این آیات، آیۀ ولایت است که از نظر شیعۀ امامیه یکی از محکم­ترین دلایل اثبات امامت امام علی7 محسوب می­شود. علمای اهل سنت شبهات بسیاری پیرامون ادعای اثبات امامت از این آیه وارد کرده­اند که پاسخ­های بسیاری نیز به این شبهات داده شده است. عموم این پاسخ­ها، به صورت حلی و ارائه قرائن و دلایل درون‌متنی و برون‌متنی بوده است. در این پژوهش خلاف رویۀ مرسوم، از روش پاسخ نقضی به پاسخگویی به شبهات اهل سنت استفاده شده است. به همین مناسبت ابتدا آموزه­های مد نظر شیعه از آیه بیان شده، سپس مناقشات و شبهات اهل سنت مطرح گردیده و در ادامه با استناد به مقبولات و مسلمات خود ایشان از جمله قرآن کریم، صحاح سته و دیگر کتب معتبر حدیثی و سخنان علمای ایشان، بر استدلال آن‌ها مورد نقض آورده شده است.

شیوۀ واکنش رهبران جهان به اولین بحران پاندمی در قرن 21 میلادی از جمله مسائلی است که توجه متفکران را در مبارزه با این بحران به خود جلب کرده است. در این میان بررسی نحوۀ عملکرد رهبری ایران حائز اهمیت است. ولی‌فقیه، نماینده تفکر دینی، سیاسی شیعی در قرن حاضر است. بررسی آرای ایشان در این بحران جهانی باب جدیدی در مطالعات الهیات سیاسی به شمار می­آید. علاوه بر این، رفتارهای افراطی که از سوی برخی از شیعیان در زمان شیوع کرونا در ایران در رسانه­ها منتشر شد پاسخگویی به این سؤال را که تفکر حقیقی شیعه در مقابله با چنین بحران‌هایی چیست، به امری ضروری مبدل می­کند. در این مقاله رویکرد آیت‌الله خامنه‌ای در بحران کرونا از منظر کلامی بررسی شده است. آیت‌الله خامنه­ای ماهیت پاندمی کرونا را بلا و آزمونی برای ملت­ها و دولت­ها می­داند و برای عبور از آن دو راهکار اساسی ارائه می­دهد. هدف از بلا از نگاه ایشان کسب معرفت فردی و جمعی است و رابطۀ علم و دین از نگاه ایشان رابطه میان دو امر عقلانی است که در تضاد با یکدیگر نیستند و این امر به مثابه معرفی نوعی عقلانیت دینی است. در این رویکرد، پایبندی به قواعد ثابت شده بهداشتی عین دین‌داری است.

افضل­الدین غیلانی یکی از شاگردان برجسته­ حکیم ابوالعباس لوکری است که با واسطه بهمنیار از شاگردان ابن­سینا به شمار می­رود. او فلاسفه­ بزرگی را تربیت نموده که سلسله­ شاگردانش با دو واسطه به خواجه نصیرالدین طوسی می­رسد. در مقابل فریدالدین غیلانی‌ـ‌معاصر با افضل­الدین غیلانی‌ـ از همفکران و هم­مسلکان غزالی است که مخالفت و اعتراض خود نسبت به فلسفه و فلاسفه را در کتابی با عنوان حدوث العالم منعکس نموده است. برخی از اصحاب قلم، این دو شخصیت متفاوت و متمایز را یکی دانسته­ و به دنبال آن، قضاوت­های نادرستی کرده­اند. در این نوشتار که به شیوه­ اسنادی و با تحلیل منطقی به تحریر درآمده است، با شواهدی چند، تمایز شخصیت علمی و فردی افضل­الدین و فریدالدین غیلانی تبیین می­گردد. از جمله­ این شواهد مبتنی بر سال­های عمر فریدالدین که در آثار خود به مناسبت ذکر کرده و نیز شواهدی از محتوای کتاب حدوث العالم است که می­تواند احتمال دوگانگی غیلانی فیلسوف از غیلانی متکلم را قوت ببخشد.

موضوع فاعلیت الهی و چگونگیِ آفرینش جهان توسط خداوند از اساسی­ترین پرسش­های فلسفی است. یکی از اصلی­ترین دلایلی که فلاسفه مسلمان برای ترسیم کیفیت فاعلیت الهی از آن استفاده کرده­اند، قاعده «الواحد» است. علامه طباطبایی به عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف نوصدرایی معاصر، تنها دلیل خود در طرح‌واره نظام آفرینش را بر این قاعده استوار نموده است، اما بهره­گیری از این قاعده در فاعلیت الهی از سوی استاد مصباح یزدی با نقدی فلسفی مواجه شده است. در این پژوهش با روشی توصیفی، تحلیلی، دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون این موضوع تبیین و با محوریت انتقاد استاد مصباح یزدی، ارزیابی و عدم توانایی این قاعده برای اثبات ضرورت صدورِ واحد از خداوند بیان شده است.

ونزبرو «رؤیت» و «معراج» را به عنوان نشانه‌های نبوت بر می‌شمرد و به تبع معراج، نمونه‌هایی از «اخبار الغیب» را نام می‌برد. وی با روش ادبی به بررسی متن قرآن و تطبیق آن با عهدین می‌پردازد و بن‌مایه مقوله‌های فوق را برگرفته از عهدین می‌‌داند. اثر حاضر مستندات ونزبرو از قرآن و عهدین را با روش تحلیلی، انتقادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. از مجموع این بررسی‌ها به دست می‌آید که آیات مورد استناد ونزبرو در بحث رؤیت فرخنده جز در یک مورد بر این مسئله دلالت ندارند و ادعای وی درباره اقتباس فرازهای «أسری بعبده لیلا» و «من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی»(مربوط به رخداد معراج) و گزارش‌هایی با عنوان «اخبار الغیب» از عهدین با خطا همراه است.

یکی از مسائل مهم در اندیشه بشر، مسئله وجود خداست؛ اینکه آیا خدا وجود دارد؟ آیا باور به خدا باوری موجه است؟ هانس کونگ متفکر و اندیشمند مسیحی با اشاره به تحولات الهیات در دوران مدرن و ناکارآمدی براهین عقلی در اثبات وجود خدا، در صدد برآمد تا با تمرکز بر جایگاه خدا به عنوان مبنا و بنیاد واقعیت، وجود او را اثبات نماید و باور به او را توجیه کند. هانس کونگ انکار وجود خدا را مستلزم انکار وجود واقعیت و گرفتار آمدن در دام نیهیلیسم می‌داند. به اعتقاد او انسان با مواجهه عملی با واقعیت خودش و جهان، بدون تمسک به هیچ گونه استدلالی، وجود خدا را تصدیق خواهد کرد. در این مقاله با بررسی و تتبع در آثار کونگ از جمله اثر مهم او با عنوان آیا خدا و جود دارد؟ ضمن ارائه تحلیلی دیدگاه کونگ به نقد و بررسی آن پرداخته‌ایم. به نظر می‌رسد علی‌رغم تلاش کونگ در پرهیز از ارائه استدلال بر وجود خدا به نوعی استدلال استعلایی تمسک جسته است.

ابن‌تیمیه با پذیرش تأویل به عنوان یکی از شیوه‌های نقلی فهم دین، آن را به معنای حقیقت خارجی می‌داند و معانی‌ای همچون بازگرداندن لفظ از معنای ظاهری را تأویل کلامی خوانده و رد کرده و به مخالفان نسبت می‌دهد. وی با ادعای اتفاق صحابه نسبت به معنای منتخب خود و رد تأویل آیات صفات، به ستیز با تأویلی برمی‌خیزد که با نگاهش متفاوت است و در این مسیر همه توان خود را به کار می‌گیرد و به نقد استناد قرآنی قائلان به تأویل نیز می‌پردازد. این نوشتار با روش توصیفی، تحلیلی، پس از تبیین نگاه ابن‌تیمیه، به نقد علمی نگرش او می‌پردازد. در نقد، نخست تأویل را اصطلاحی قرآنی، روایی می‌شمرد که معنای علمی آن با تفسیر متفاوت و در برابر ظاهر قرار می‌گیرد و در دو سطح توجیه متشابه یا بیان بطن معنا می‌شود؛ سپس با بهره‌گیری از استشهاد قرآنی، از صحت تأویل سخن می‌گوید؛ حادث بودن تأویل را خرده‌گیری غیر علمی و اشکال‌تراشی بی‌اساس می‌شمارد و اندیشه تحریم سئوال از کیفیت را با پنج نکته پاسخ می‌دهد. همچنین پیامد‌های بسیاری برای تأویل‌گریزی می‌شمارد و در پایان تناقضات ادعاهای ابن‌تیمیه و کاربست تأویل در آثار او را گوشزد می‌کند و اعتراف‌های وی به تأویل را در کنار نقد علمای سلف بر تأویل‌گریزی وی بازگو می‌کند و هجمه‌های او در قالب تهمت‌پراکنی و تخریب مخالفان با برچسب وارداتی خواندن شبهات را فرار به جلو برای فرار از پاسخ قانع‌کننده می‌داند و اینگونه تزلزل و بطلان دیدگاه تأویل‌گریزانه ابن تیمیه را بر همگان، به ویژه حق‌جویان غیر محقق و مقلد سلفیه می‌نماید.