جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نظام ارزش‌های دینی، زیارت به عنوان یکی از مواضع وفاق در ادیان وحیانی و غیر آن می‌تواند محل مداقه باشد، گرچه در رسوم و سلوک متفاوت یا مشابه باشند. زیارت، تاریخی طولانی دارد. قرن‌ها مسلمانان به مکه، یهودیان به اورشلیم و مسیحیان نیز به سرزمین مقدس، جایی سرشار از نشان عیسی، قدم گذاشته‌اند. در مسیحیت، آغاز زیارت مرتبط با مکان‌های مقدسی است که تولد، زندگی و مصلوب‌شدن عیسی در آن روی داده است. زیارت، در بُعد اشتراک مفهومی‌اش، زائر را از مبدأ به حرکت درآورده و در مقصد ضمن حصول نوعی خودآگاهی معنوی به سامان می‌رساند؛ از دیگر سو، فرصتی برای او است تا در جهانی که می‌زید، به اکتشافی دینی و البته همچنان درونی نائل شود؛ این سیر حضوری ذاتاً حامل نوعی سیر شهودی است. در این نوشتار، که به روش کتاب‌خانه‌ای انجام شده است، می‌کوشیم از رهگذر بررسی مفهوم دینی و معنوی «زیارت» و بیان اهداف، اهمیت این تجربه مشترک دینی در مسیحیت را بکاویم.

تانّیشو یکی از کتاب‌های مقدس و در عین حال مختصر و مهم آیین بودای جودوشین‌شو یا سرزمین پاک در ژاپن است که سخنان و تعالیم شینران درباره راه آسان از طریق ذکر نام آمیدا را در مقابل راه دشوار رهروان بودایی توضیح می‌دهد. سخن شینران این است که عهد آمیدا در متون مقدس مکتب سرزمین پاک، مبنی بر نجات افرادی که به او ایمان دارند و بر اساس این ایمان نام او را بر زبان می‌رانند، همه‌‌شمول است و نیازی به انجام‌دادن اعمال سخت و مطالعات متون مقدس، که جزء احکام دِیرنشینی بودایی است، ندارد. این عهد نخستین، فراادراک بوده و تحت تأثیر اعمال و اندیشه‌های افراد نیست و بیانگر شفقت محض آمیدا به موجوداتی مانند ما انسان‌های معمولی و غیررهرو بودایی است که توان رسیدن به روشن‌شدگی را نداریم. اثر وضعی نمبوتسو که ذکر نام آمیدا است، تولد در بهشت آمیدا یا سرزمین پاک و سعادت عظیم، پس از مرگ است که موجب رسیدن به روشن‌شدگی در آن عالم می‌شود.

در تعریف کلاسیک ادیان سامی‌، اعتقاد به وجود خداوندِ خالق‌، جوهره دین محسوب می‌شود، حال آنکه برخی نظام‌های اعتقادی نظیر بودا‌، کنفوسیوس‌، تائو و ‌آیین جین فاقد این جزء‌اند. برخی از محققان به سبب فقدان خدای خالق‌، ‌آیین بودا را‌ در زمره مکاتب الحادی در نظر می‌گیرند. هرچند محور ‌آیین بودا‌، اعتقاد به وجود خالق نیست و هدف‌، رهایی انسان از رنج یا همان نیل به نیروانه است، با این حال ویژگی‌های مشترکی میان آموزه‌های بودا و حقیقت مطلق وجود دارد. در میان مکاتب بودایی گرایش‌های اعتقادی به خداوند را می‌توان در سه رویکرد خلاصه کرد؛ نخست، مکاتبی که‌ بودا و کسانی را که به مقام اَرهت (بودی‌ستوه) رسیده‌اند به مثابه خدا در نظر می‌گیرند؛ دوم، طرفداران نظریه پویشی که جهان و خدا را در حال صیرورت می‌دانند؛ رویکرد سوم تفسیری از خدا به عنوان حقیقت غایی است که در میان برخی از فیلسوفان بودایی با تعابیری نظیر «نیروانه»‌، «تُهیا و «دَرمه» بیان می‌شود. مطابق این دیدگاه، چون ماهیت اشیا بر ما پوشیده است، بنابراین، ما نمی‌توانیم حقیقت را توصیف کنیم.‌

بر اساس قرآن کریم و روایات اسلامی، کسی که به زبان شهادتین جاری کند مسلمان است و در پناه اسلام جان، مال و عرضش در امان است و هر گونه تعرضی به او حرام است. علمای آگاه و بزرگ شیعه و سنی، در طول تاریخ کوشیده‌اند تعریف جامع و مانعی از «تکفیر» و علل و عواملش مطرح کنند؛ از جمله این علما مجلسی، محدث بزرگ شیعه، است. او به پیروی از قرآن و سنت بر این مطلب تأکید دارد که ذکر شهادتین برای اسلام ظاهری کفایت می‌کند و گوینده‌اش در احکام ظاهری با دیگر مسلمانان فرقی ندارد. مجلسی مسلمانان را از تکفیر یکدیگر بر حذر می‌دارد و تأکید می‌کند که هر کسی صلاحیت تکفیر دیگران را ندارد، و شخصی که متهم به کفر شده است، باید بر او اتمام حجت شود. پس اگر کفرش آشکار شد تکفیر می‌شود، در غیر این صورت کسی که اسلامش به یقین دانسته شده است، با شک از او زائل نمی‌شود؛ و تکفیرش برخلاف مبانی اسلام است. به نظر می‌رسد این متفکر با اینکه از نظر مفهومی «تکفیر» را دقیق مطرح کرده و معیارهای سختی برای تحققش معرفی کرده ‌است، ولی در مصداق، التزام کاملی به آن معیارها نشان نداده و برخی از مسلمانان، مانند فلاسفه و صوفیه، را تکفیر کرده است.

دانشمندان مسلمان معتقدند گزارش متن یا حادثه‌ای اگر با حافظه تاریخیِ جمعیِ جامعه در همه اعصار و در طی نسل‌ها تأیید شود می‌تواند گزارشی یقین‌آور و قطعی تلقی شود. کسانی گفته‌اند اگر در اعتبار حافظه تاریخی تردید شود بنیاد دو نهاد دین و تاریخ به‌کلّی ویران خواهد شد، چون هر دو به نحوی راسخ بر حافظه تاریخی بنا شده‌اند. با این همه، دانشمندان مسلمان از این امکان نیز آگاه بودند که هماهنگی ناآگاهانه و ارتجالی اذهان به سبب احساس مشترک یک جامعه، می‌تواند انگاره مشترکی را بیافریند که گفته یا حادثه‌ای را به آگاهی جمعی و باوری مشترک برای نسل‌های آینده تبدیل کند و آنچه را ما «حافظه تاریخی» می‌نامیم به وجود آورد. آنها می‌دانستند که روایت‌ها ثابت نیستند و می‌توانند در طول زمان تغییر کنند، همچنین ممکن است مردم منابعی دیگر، از جمله تفسیر خود از حادثه‌ای را بر مشاهده‌شان بیفزایند و درنتیجه، آگاهی جمعی و باور مشترکی شکل بگیرد که حقیقتی در آن وجود ندارد. آنها می‌دانستند که شنیدن حادثه یا خبری برای بار نخست، می‌تواند اثری عمیق بر ذهن بگذارد که همواره آن حادثه یا خبر را در ظرف همان فهم نخست به یاد آورد. بنابراین، چگونه می‌توان اثبات کرد که مصداقی از حافظه تاریخی واقعاً درست است و صرفاً شایعه‌ای نبوده که مردم در مقطع زمانی خاصی آن را باور کرده، یا خواسته‌اند باور کنند، و آن را برای یکدیگر نقل کرده و [سپس] نسل‌به‌نسل انتقال داده‌اند؟ خطّ فاصل میان حقیقت و شایعه چیست و چه هنگام حافظه تاریخی، حقیقت، یعنی رخدادِ واقعی حادثه‌ای یا بیان گفته‌ای، را می‌نُمایاند؟ در سنت اسلامی، در چنین مسائلی شرایطی پیشنهاد کرده‌اند تا مجال خطا را محدود کند و اعتبار حافظه تاریخی را به مثابه راوی امین و مخبر صادقِ وقوع عینی و خارجی رخداد افزایش دهد. این مقاله بر آن است تا شرایط پیشنهادی را مطرح کند.

در این مقاله نخست توضیح داده می‌شود که واژه «سیندری‌سز» (Synderesis) چگونه به زبان انگلیسی راه یافت و برای چه مفهومی به کار رفت. سپس روند رواج کاربرد آن در آثار نویسندگان قرون وسطا بررسی، و از این رهگذر به آثار فیلسوفان و قدیسان مراجعه می‌شود. در این دوره، بر اصطلاح «سیندری‌سز» به عنوان بقایای به‌جامانده از صورت خدا تأکید شده و قدیسان از آن به عنوان بارقه به‌جامانده از شعله آفرینش خدا در نهاد انسان یاد می‌کنند. به باور فیلسوفان قرون وسطا، هرچند انسان در اثر گناه اولیه آلوده شده و به زمین هبوط کرده، اما وجدان ودیعه‌ای الاهی در روح انسان است که آدمی را به افعال درست هدایت می‌کند و از انجام‌دادن کارهای نادرست باز می‌دارد. با شروع نهضت اصلاح دینی، هرچند تأکید بر وجدان باز هم در امتداد دیدگاه‌های قبلی است، ظهور رنسانس سبب می‌شود از «سیندری‌سز» و مفهوم «وجدان» به عنوان عنصر مهمی در جهت اهمیت‌یافتن تصمیم انسان و انسان‌محوری استفاده شود. این مفهوم در قالب عباراتی همچون «غریزه طبیعی»، «شمع روح»، «قله ذهن» و «بارقه وجدان»، بارها در آثار نویسندگان قرن‌های شانزده و هفده و هجده تکرار می‌شود و شاعران و نویسندگان از آن به عنوان مفهومی دینی که می‌تواند پشتوانه انسان‌گرایی رنسانس باشد، استفاده کرده‌اند.