جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چارلز سندرس پیرس در کنار استنتاج‌های منطق ارسطویی به ‌معرفی ‌‌استنتاجی دیگر به‌نام «فرضیه‌ربایی» می‌پردازد که از ویژگی‌های آن می‌توان به «در قالب شکل دوم‌ بودن»، «انتاج صغرا» و «تبیین علّی» اشاره کرد. وی تلاش می‌کند که در مبحث «اَپَگوگیِ» آنالوطیقای نخست ارسطو به‌ منشأیی برای فرضیه‌ربایی دست یابد؛ ولی به‌ باور فلورز، او راه را به ‌خطا رفته و می‌بایست در آنالوطیقای دوم به دنبال چنین خاستگاهی بگردد. در این راستا فلورز مدعی می‌شود که دو مبحث «قیاس تبیینی» و «قوه‌ شناختی یا تیزهوشی» در آنالوطیقای دوم ارسطو می‌توانند به ‌عنوان منشأیی برای فرضیه‌ربایی معرفی شوند. اما در پایان با روشی توصیفی و تحلیلی نشان خواهیم داد که ادعای فلورز هم درست نبوده و نمی‌توان این دو مبحث را به ‌طور کامل با ویژگی‌های فرضیه‌ربایی تطبیق داد و مبحثی در منطق ارسطو پیدا کرد که کاملاً با شاخصه‌های فرضیه‌ربایی پیرس همخوانی داشته باشد.

مقاله حاضر به تحلیل ماهیت و کارکرد فضیلت معرفتی از منظر ارنست سوسا می‎پردازد. فضایل در نظام معرفتی سوسا به قوای اعتمادپذیری تعریف می‎شوند که در تولید، توجیه و تبیین معرفت نقش مبنایی دارند. قوای ادراکی به همراه تعقل، استنتاج و درون‎نگری از جمله قوای معرفتی‎اند که در صورت عملکرد صحیح به معرفت می‎انجامند و ویژگی‎های درخور بودن، ماهرانه بودن و سالم بودن را بر باور بار می‎کنند. سوسا اخیراً از فضایل منشی و فاعلی‌ای نام می‎برد که هرچند در ایجاد معرفت نقشی دارند، اما باورساز نیستند. حتی فضایل فاعلی نیز به‌رغم لزوم، تنها حکم‎سازند نه باورساز. سوسا داشتن منظر معرفتی را عامل تمایز شناخت حیوانی و تأملی می‎داند و با آنکه سعی می‎کند تا توضیح دهد هر کدام از فضایل چرا، چگونه و تا چه حد در فرایند تولید و توجیه باور نقش دارند، اما نگاه تنگ او به محدوده و ماهیت فضایل لازم برای ایجاد معرفت، دیدگاه وی را به‌رغم همه جذابیت‎هایش با مشکلاتی مواجه می‎سازد که دربخش پایانی مقاله به آن پرداخته می‎شود.

تقسیم گزاره‌ها به پایه و غیرپایه در تبیین مباحث معرفت‌شناختی و داوری میان دیدگاه‌ها در معرفت‌شناسی، و به‎ویژه در مبناگروی، نقشی اساسی دارد. پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که معیار تقسیم گزاره‌ها به پایه و غیرپایه از نگاه متفکران مسلمان چیست؟ افزون بر آن، آیا گزاره‌های پایه از نظر معرفت‌شناختی لزوماً یقینی‌اند؟ آیا مبدئیت گزاره‌های پایه، واجد معیارﹾ نسبی است؟ در این نوشتار، با روش توصیفی ـ ‌تحلیلی به پرسش‌های مذکور پاسخ داده خواهد شد. از نظر متفکران مسلمان، معیار تقسیم گزاره‌ها به پایه و غیرپایه نیازمندی به استدلال و بی‌نیازی از آن است. براین‎اساس گزاره‌ها به لحاظ استدلال که یکی از شیوه‌های تفکر است به دو قسم پایه و غیرپایه تقسیم می‌شوند. گزاره‌های پایه لزوماً یقینی نیستند و شامل ظنیات هم می‌شوند، حتی مجازاً گزاره‌های مخیل را، که مقتضی تصدیق نیستند، دربرمی‌گیرند. برخی مبادی (گزاره‌هاي پايه) همواره و به طور مطلق، صرف‎نظر از هدف استدلال و اینکه در کدام علم و صنعت به کار گرفته می‌شوند، بی‌نیاز از استدلال‌‌‌اند؛ مانند اولیات و وجدانیات؛ هرچند برخی از آنها تنها در صنعت خود اینچنین‌اند. بنابراین می‌توان گفت پایه ‌بودن دسته‌ای از گزاره‌های مبدأ، به یک معنا، نسبی است؛ اما دسته‌ای دیگر مطلق هستند. پس به نظر می‌رسد گستره گزاره‌هایی که به گزاره‌های پایه شهرت یافته‌اند، محدودتر است و تنها دسته‌ای از آنها، واقعاً و به طور مطلق، واجد معیار و بی‌نیاز از استدلال‌اند. افزون بر آن، درصورتی‌که ملاک تقسیم گزاره‌ها مقتضی تصدیق بودن آنها باشد، صنعت شعر از گستره تصدیق خارج می‌شود و نباید آن را از مبادی تصدیق به‌شمار آورد.

از منظر طبیعت‌گرایی تکاملی، شواهد تكامل، جهان بدون طراحي را نمايان مي‌كنند و نظريه تكامل باور به وجود هويات و علل فراطبيعي را طرد مي‌كند. اما به نظر مي‌رسد بايد ميان نظريه تكامل به‌عنوان نظريه‌اي علمي و «طبيعت‌گرايي تكاملي» به‌عنوان دیدگاهی فلسفی تمايز بگذاريم. طبیعت‌گرایانی همچون داوكينز ادعا مي‌كنند كه «شواهد تكامل، يك جهان بدون طراحي را نمايان مي‌كند»؛ اما تنها با پيش‎فرض گرفتن طبيعت‌گرايي هستي‌شناختي است كه مي‌توان چنين نتيجه‌اي از نظريه تكامل گرفت. البته با پذيرش طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی نيازي به نظريه تكامل نيست تا جهان بدون طراحي به ما ثابت شود. طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی با هر چيز ديگري هم جمع شود، اين نتيجه را خواهد داشت. در این مقاله نشان خواهیم داد استدلال‌ طبيعت‌گرايان نمي‌تواند نشان دهد كه هويات و علل فراطبيعي وجود ندارند و ازاين‌رو طبيعت‌گرايان نمي‌توانند امكان ورود چنين هويات و عللي را به تبيين‌هاي در خصوص ويژگي‌هاي جهان طبيعي، رد كنند؛ مگر اينكه به نحو پیشینی و براساس یک رویکرد فلسفی اجازه ورود چنین هویاتی را ندهند.

مسئله ذهنیت و عینیت در فلسفه عرصه‎های متفاوتی از زندگی بشری را تحت تأثیر قرار داده است. از جمله این عرصه‎ها فلسفه هنر و به‌ویژه مسئله شناخت زیبایی است. صدرالمتألهين و کانت، دو فیلسوف اسلامی و غربی هستند که در این حوزه کنکاش و نظریات تأثیرگذاری را مطرح کرده‌اند. با مقایسه دیدگاه هر دو فیلسوف می‎توان به این نتیجه رسید که هر دو به گونه‌ای معتقد به دخالت ذهن در درک زیبایی هستند؛ ولی کانت ورای زیبایی ذهنی، زیبایی عینی را قبول ندارد و تمام زیبایی را به ذهن و احساس درک‎شده ناشی از آن بازمی‌گرداند. در مقابل اگرچه صدرالمتألهين ذهن را در درک زیبایی دخیل می‌داند و قائل به درک زیبایی در مرتبه بالاتری از عالم مادی است، اما حقیقت زیبایی را از آن جهت که از اوصاف وجود و مساوق با وجود است، متشخص در خارج لحاظ می کند. صدرالمتألهين با گنجاندن زیبایی تحت معقولات فلسفی و کانت با ذهنیِ صرف دانستن زیبایی، در عمل وجودی مستقل برای زیبایی در نظر نمی‎گیرند.

حکمت عملی به دنبال شناخت حقایق برآمده از اراده انسان که در مسیر سعادت وی هستند و نیز عمل به این حقایق است. این حکمت در شمار دانش‌های برهانی جای دارد؛ چراکه فعل ارادی انسان که موضوع حکمت عملی است، از حقایقی شمرده می‌شود که سعادت یا شقاوت انسان را در پی دارد و بنابراین بررسی ویژگی‌ها و آثار آن با روش برهانی و یقینی انجام می‌گیرد. باور حکما به برهانی بودن ماهیت دانش‌های حکمت عملی نیز گواه این دلیل است. البته برخی حکما به برهانی بودن حکمت عملی تصریح نکرده‌اند، ولی با لحاظ اینکه آنان حکمت عملی را یک دانش فلسفی دانسته‌اند، می‌توان پذیرفت که در نگاه آنان حکمت عملی یک دانش برهانی است. در برابر این دیدگاه، کسانی مانند محقق اصفهانی بر این باورند که گزاره‌های مطرح در حکمت عملی برهانی و یقینی نیستند و این گزاره‌ها در شمار گزاره‌های مشهوری قرار دارند. این سخن پذیرفتنی نیست؛ زیرا نه از پشتوانه دلیل متقن برخوردار است و نه با سخنان حکما سازگار است.

پرسش از «چیستی معنای زندگی» پرسشی است که در عمق وجود آدمی برای همه انسان‌ها مطرح است. ازاین‌رو انسان همواره در جست‌وجوی پاسخی قانع‌كننده به آن بوده است تا بتواند با تکیه بر آن، به آرامش روحی دست یابد و به زندگی امیدوار باشد. این پرسش ازجمله پرسش‌هایی است که برای همه کسانی که به سطح خودآگاهی عمیق برسند مطرح می‌شود. مراد از سطح خودآگاهی عمیق توجه انسان به خویشتنِ خویش است که از کجا آمده است و به کجا می‌رود و هدف و فلسفه زندگی او چیست. فیلسوفان درباره معنا و هدف زندگی، تفسیرهای گوناگونی ارائه داده‌اند. برخی از این تفسیرها مادی‌گرایانه و برخی دیگر غیرواقعی و پنداری است. در مقابل برخی از فیلسوفان، معنای زندگی را در خداباوری مي‌جویند. در جهان‌بینی توحیدی براساس آموزه‌های اسلام، زندگی با خداباوری و بندگی معنا می‌یابد. ما در این مقاله برآنیم تا موضوع را از نگاه تعالیم اسلام بررسی کنیم.

مسئله معقول اول و ثانی، ریشه در علم منطق دارد. تحول و تکامل تفسیر معقول ثانی فلسفی توسط صدرالمتألهین و شهید صدر رقم خورد و در این مرحله، علاوه بر تفکیک میان معقول ثانی منطقی و فلسفی به کاوش در حقیقت معقول ثانی فلسفی پرداخته شد و برای مفاهیم فلسفی علاوه بر اتصاف خارجی، عروض خارجی نیز تبیین شد. این دیدگاه را صدرالمتألهین در حوزه فلسفه و شهید صدر در حوزه علم اصول پایه‌گذاری کردند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با هدف واکاوی و مقایسه دیدگاه صدرالمتألهین و شهید صدر در تفسیر معقولات ثانی فلسفی به این مسئله پرداخته است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که صدرالمتألهین در نگرش ابتدایی، دیدگاه مشهور میان فلاسفه پس از محقق قوشجی را پذیرفته و عروض ذهنی و اتصاف خارجی مفاهیم فلسفی را مطرح ساخت؛ اما در نگرش نهایی، این دیدگاه را نقد می‌کند و تفکیک میان ظرف عروض و اتصاف را نمی‌پذیرد. شهید صدر نیز در موارد متعدد در حوزه علم اصول به بررسی مسئله معقول ثانی فلسفی پرداخته و در جهت حل برخی مسائل اصولی، فقهی و کلامی از جمله مسئله تعدد عنوان و معنون، تعلق اوامر به طبائع یا افراد، تحلیل حقیقت ملکیت، سنخ قضایای حسن و قبح، از این مسئله بهره برده است.