جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کمربند، علاوه بر نگاهداشتن پوشاک قسمت پایین‌تن و جمع‌کردن کمر در لباس‌های رو، بر اساس تنوع آن در جنس، گونه، رنگ و تزیینات، در دوره‌های مختلف در جهان اسلام دلالت‌های متنوع اجتماعی نیز داشته است. در این پژوهش، این پرسش بررسی شده است که کمربند در دوره‌های مختلف چگونه به کار می‌رفته و تنوع واژگانی مرتبط با آن حاکی از چه دلالت‌های متنوع اجتماعی و فرهنگی بوده است؟ در این مقاله دلالت‌های مختلف اجتماعی کمربند در ساختار جهان سنتی اسلامی در زمینۀ تاریخی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات)[1] استخراج و نشان داده شده است که کمربند علاوه بر کارکرد پوشاکی، کاربردهای تزیینی، تعویذی، دینی و آیینی تشکیلاتی هم داشته و جنس، رنگ، تزیینات و کیفیت استفاده از آن و نیز طیف واژگانی که بر آن اطلاق می‌شده، حاکی از جایگاه و منزلت اجتماعی افراد جامعه بوده است.

تقویم یزدگردی بخشی از میراث ایرانی است که مسلمانان بی‌کم‌و‌کاست به همان شیوه و مبنای ساسانی پذیرفتند و آن را برای امور دیوانی و مالی به کار گرفتند، اما پس از دو و نیم سده، به سبب ماهیت گردشی و نقصان آن دچار مشکل شدند و برای تنظیم امور و رفع نیازهای خویش، ناچار تقویم یزدگردی را اصلاح کردند و در آن تغییراتی دادند. 120سال پس از اصلاحات مسلمانان و مدتی بیش از یک ماه تغییر در جابجایی نوروز، همچنین پایان یافتن دور بزرگ گاهشمار ایرانی، جامعۀ زردشتی نیز با تقویم یزدگردی دچار مشکل شد و تصمیم گرفت آن را اصلاح کند. رهبری آن جامعه که در فارس و بغداد سکنی داشت، در 375ی اصلاحات را علی‌رغم مخالفت بخشی از روحانیون سنت­گرای ساکن در نواحی شمال و شرق ایران، عملی کرد. پژواک این اقدام و پی‌آمدهای آن در متون زردشتی و آثار منجمان اسلامی موضوع این گفتار است.

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (1250-1264 ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش­های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست­ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته­اند. این در حالی است که به‌نظر می­رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می­توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره­های قبل، از شورش و ناآرامی­های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی مؤثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته­های این پژوهش، نه تنها سیاست­های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه­ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی­ها در سال­های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.

پس از فروپاشی پادشاهی ساسانی و فتح ایران به دست مسلمانان، مواجهۀ اعراب مسلمان با ایرانیانی که بر دین کهن زردشتی بودند، بیشتر شد و به‌دنبال آن، ارتباط میان آنها فزونی گرفت. یکی از پی‌آمدهای این روابط، هم در سطح سیاسی و اجتماعی و هم علمی و فرهنگی و حتی تا حدود بسیاری روابط میان عامۀ مردم، به‌مرور زمان، آشنایی هر دو طرف با فرهنگ دینی دیگری بود. در بسیاری از منابع دورۀ اسلامی گزارش‌هایی حاکی است که چگونه ارتباط و تماس میان دو گروه، چه به‌صورت مستقیم و چه غیرمستقیم، سبب راه‌یافتن اطلاعات بسیاری دربارۀ عقاید و باورهای دینی زردشتی به نوشته‌های مسلمانان شد. در این مقاله کوشیده‌ایم تا برخی از مهم ترین راه‌هایی که زمینۀ آشنایی مسلمانان با عقاید و باورها و آداب و رسوم دینی زردشتی را فراهم آورد، طبق اطلاعات موجود در منابع دورۀ اسلامی، بررسی کنیم.

اطلاعات ما از زنان ایرانی در سراسر تاریخ دوره­ی اسلامی همواره کاستی­هایی داشته است و ساختارهای سیاسی و اجتماعی مردسالارانه، زنان را در جایگاه فروتری نسبت به مردان نشانده­اند. منابع تاریخی دوره­ی صفویه نیز به سبب برخی محدودیت­های عرفی و مذهبی از وضع آموزش زنان به ویژه بانوان بیوت علمای شیعه اطلاعات اندکی به دست می­دهند و زنان این دوره را کم­سواد و فاقد نقش اجتماعی نشان می دهند؛ حال آن­که گزارش­های برخی کتب تراجم و رجال از فعالیت­های علمی و تعلیمی بانوان بیوت علمای شیعه و آثار ارزشمند بازمانده از آنان، گواه سنت بنیادین آموزش در میان ایشان است. در این مقاله بر پایه­ی منابع خطی و چاپی تاریخی و کتب تراجم، کوشش شده است تا سهم بانوان در آموزش و تألیف در این دوره بررسی شود.

در بیشتر آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، به مواد خوشبوی و از جمله آنچه در متون دورۀ اسلامی عطر انگاشته می‌شد، توجه شده است. در این آثار ضمن برشمردن ویژگی‌های دارویی هر عطر، اجناس مختلف آن و مناطقی که هر جنس در آنجا به دست می‌آید معرفی شده است. توجه برخی داروشناسان به این موضوع گاه تا بدانجا بوده که حاصل کار از لحاظ جزئیات و تفصیل حتی از بیشتر عطرنامه‌ها نیز پیشی گرفته است. مقایسۀ گزارش‌های گاه بسیار مفصل دربارۀ اجناس 4 عطر اصلی عنبر، عود، کافور و مشک، مشهور به «اصول»، در آثار داروشناسی و یافتن ارتباط میان آن‌ها و عطرنامه‌ها، و نیز شناخت ارتباط محتوایی میان آثار داروشناسی با یکدیگر در این موضوع می‌تواند در ترسیم چشم‌اندازی روشن برای سنت عطرشناسی دورۀ اسلامی به‌کار آید. چشم‌اندازی که تاکنون به دلیل نبود جستارهای تطبیقی در این باره فراهم نشده است. البته بی‌توجهی شماری از داروشناسان در یادکرد منابع، موجب شده است که در بسیاری موارد، شناخت این ارتباط‌ها جز با مقایسۀ محتوایی و متنی میسر نگردد.

در سنت آموزش خوشنویسی در ایران که اینک نیز جریان دارد، برای خوشنویسی دوازده جزو و گاهی به اشتباه دوازده اصل/ قاعده بر می‌شمارند و هنرجو خوشنویسی را بر اساس آموزش عملی مذکور می‌آموزد، اما از رساله های کهن خوشنویسی چنین بر‌می آید که اصول در معنی "اجزای دوازده‌گانه" امری متأخر است و در طول تاریخ، اصول دو معنای عام و خاص و اجزای غیرثابت داشته است. از سدۀ 4ق به بعد، اصول معنایی عام و ثابت، یعنی وضع هندسی ابن مقله و از اواسط سدۀ 8ق معنای خاص آن، جامع سایر اجزای خوشنویسی آشکار شد. در این سده، عبداللّه صیرفیاجزای هشت‌گانۀ خط را نقل کرد و مدتی پس از او در تحفة‌المحبین اجزای شش‌گانه‌ آمد و در نهایت، در سده‌ی 10ق در آداب‌المشق باباشاه اصفهانی، اجزای تحصیلی خط در دوازده جزو برشمرده شد. این سیر تاریخی به روشنی تغییر اجزا در "اصول" را می‌نمایاند و نشان می‌‌دهد که این اجزا توقیفی و ثابت نبوده‌اند.

گرانی از جمله معضلاتی بود که مصری‌ها در بیشتر سال‌های حاکمیت ممالیک بحری، با آن مواجه بودند. علل مختلفی در بروز پدیدۀ گرانی در این دوره تاثیر داشت که در نگاهی کلی می‌توان آن‌ها را به دو دسته عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم بندی کرد. بررسی گرانی و علل بروز آن و نیز تحلیل و ارزیابی سیاست‌های اقتصادی ممالیک بحری برای راه‌های رهایی از آن و میزان کارایی این سیاست‌ها از اهداف اصلی این مقاله است. بررسی گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که سیاست‌های اقتصادی دولت ممالیک بحری با توجه به وسعت و گستردگی گرانی و پیامدهای اجتماعی و سیاسی ناشی از آن، اغلب فاقد برنامه‌ریزی، ثبات و آینده نگری بود. سیاست‌های آنان اغلب گذرا و موقت بود وگاه به سبب دخالت و سوءاستفادۀ افراد و گروه‌های سودجو و وابسته به کانون‌های قدرت، به نتایج مطلوب و دلخواه نمی رسید. بنابر یافته‌های تحقیق، سیاست‌های مذکور به سبب فقدان بینش راهبردی و بلندمدت و اجرای نادرست مجریان و صاحبان قدرت، نقش مؤثری در زوال و فروپاشی سیاسی و در نهایت انتقال قدرت به ممالیک برجی داشت.

در عصر آشوب‌های سیاسی پس از سقوط حکومت صفویه، به سبب ضدیت افغان‌ها و نادرشاه افشار با نقش آفرینی مؤثر علماء، بسیاری از آنان به قتل‌ آمدند یا به سرزمین‌های دیگر تبعید شدند، ولی آنان همچنان پیوندهای آموزشی و اجتماعی خود را حفظ کردند. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: علماء در دورۀ فترت افغان و پادشاهی افشاریه چه نقش و جایگاهی داشتند؟ چنین به نظر می‌رسد که آشوب‌های جامعۀ ایران تأثیر دوگانه‌ای بر قشر علماء داشت: از یکسو به ضعف وجهۀ آموزشی و بنیۀ مالی آنان انجامید و از سوی دیگر به سبب مشارکت علماء در مذاکرات سیاسی ـ مذهبی، موجب نقش‌آفرینی فعال ایشان گردید. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و داده‌های کتابخانه‌ای از منابع دست‌اول تاریخی پس از توصیف و طبقه‌بندی جنبه‌های گوناگون وضعیت اجتماعی علماء، این ویژگی‌ها و تأثیرات مختلف آن بررسی می‌شود.

الگوهای جدید زندگی از یکسو و نیروهای مداخله‌گر مانند سیاست‌های داخلی و خارجی، تحولات اقتصادی،‌ تحولات ایدئولوژیک از سوی دیگر، بر ساختار و نقش فضاهای جمعی در طول تاریخ، تأثیر داشته است. روند شکل‌گیری و تکامل فضاهای جمعی را می‌توان اغلب، تابع الگویی تدریجی و حاصل پیشرفت‌های فرهنگ شهرنشینی دانست. چنین به نظر می‌رسد که در تاریخ شهرنشینی ایران تا دوران صفویه، این فضاها در دو مقطع، به نوعی، دچار دگردیسی و تغییرات آشکار شدند. پژوهش حاضر تحقیقی تاریخی است و در آن به توصیف و تحلیل منابع مکتوب پرداخته خواهد شد و می‌کوشیم تا این تحولات اساسی را در کمّیت و کیفیت فضاهای جمعی در قرون اولیۀ پس از اسلام و عصر صفوی معرفی کنیم. به نظر می‌رسد که می‌توان این استحالۀ فضایی و کارکردی در فضاهای جمعیِ شهری در این دو دوره را حاصل دگردیسی در فضای ایدئولوژیک در قرون اولیۀ پس از اسلام و فضای سیاسیِ ایران در عصر صفوی دانست.