جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش در صدد بررسی دیدگاه ملاصدرای متأله، پیرامون چیستی شخصیت است؛ این مهم، با نگرشی نو بر مباحث علم النفس صدرایی و با ابتناء بر مبانی عام فلسفی ایشان، نظیر«اصالت وجود»، «تشکیک در مراتب وجود» و... امکان­پذیر می­گردد. پرسش اساسی این مقاله عبارت است از اینکه: ملاصدرا بر اساس نظام فلسفی خود، چیستی شخصیت را چگونه تبیین می­کند؟ در این راستا، با بهره­گیری از روش توصیفی – تحلیلی، پس از إحصاء و استخراجِ مؤلفه­های شخصیت از آثار ملاصدرا، مدل شخصیت فلسفی – اخلاقیِ ملاصدرا، به عنوان اولین مدل شخصیت فلسفی در حوزۀ فلسفه­ی اسلامی، تبیین و ارائه می­گردد. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: ارائۀ مدل شخصیت وجودی انسان، در نموداری طولی در سه مرتبه: فطرت­­عام (به عنوان عامل زمینه­ساز شخصیت)؛ شخصیت غیرارادیِ­ پایه؛ و شخصیت ارادیِ خاص. دو مرتبۀ نخست، عمدتاً زمینه­سازِ مرتبۀ اصلیِ شخصیت محسوب می­شوند؛ آنچه شاکلۀ شخصیت ارادی انسان را می­سازد، ملکاتِ غالب و مکتسبۀ آدمی است؛ این مرتبه از شخصیت، مبنای ادراکات، اعمال، افکار و نیات انسان در این دنیا و معیار تعلق ثواب و عقاب و نیز خلودِ در جنت و نار در نشأه بعدی بوده و حقیقت شخصیت انسان صدرایی مبتنی بر آن است.

یکی از زوایای درخشان اندیشه‌های علم شناسان مسلمان تأملات آن‌ها در باب ملاک تمایز علوم است. رأی مشهور آن است که دو ملاک غایت و موضوع، ابزارهای تمایز دو یا چند علم از یکدیگر بوده‌اند. سؤال محوری این مقاله این است که آیا ملاکی که حکما برای تمایز علوم طرح کرده‌اند منشائی هستی‌شناختی داشته یا اعتباری صرف بوده است. بررسی‌های این مقاله سه مسئله را روشن خواهدکرد: اولاً حکما از غایت، نه‌فقط به‌مثابه ملاک تمایز دو یا چند علم؛ بلکه برای طبقه‌بندیِ کلانِ علوم (نظری و عملی) نیز از غایت بهره برده‌اند. دوم آنکه این غایت، امری صرفاً اعتباری، قراردادی نیست؛ بلکه غایتی وجودشناختی است. سوم آنکه اگر غایتِ مذکور وجودشناختی و عینی است تمایز اقسام حکمت نیز، عینی و حقیقی است؛ و این بدان معناست که هیچ‌یک از این دانش‌ها نمی‌تواند نقش دیگری را بازی کنند. از نتایج مهم رویکرد هستی­شناختی در تقسیم علوم به‌ویژه در حکمت عملی آن است که تفکیک تدبیر منزل از سیاست مدن تفکیکی حقیقی است و نمی‌توان قواعد و اقتضائات این دو حوزه را در حوزۀ دیگر جاری دانست. فضایل و کمالات نفس، دسته‌ای در اجتماع (حکمت مدنی) دسته‌ای در حیات فردی (اخلاق) و دسته‌ای در خانواده (حکمت منزلی) قابل تحصیل است. بدین ترتیب همان‌قدر که تفرد و حیات فردی اصیل است، خانواده و اجتماع نیز از اصالت برخوردارند و این، برخلاف رأی بسیاری از اندیشمندان فردگرای متأخر است.

ملاصدرا در آثارش از دو تلقی از خدا سخن می­گوید: خدای مطلق و جامع اسما و خدای متجلی با اسم خاص برای هر انسانی. تلقی دوم از خدا، به نظر ملاصدرا بت مفهومی است. پرسشی که در این موضع مطرح می­شود به این قرار است: میان خدای مطلق و جامع اسما و خدای متجلی با اسم خاص برای هر انسانی، فاصله­ای وجود دارد. این فاصله را چه چیزی پر می­کند؟ و ملاصدرا برای اینکه با خدای رهای از هر تعین و قیدی مواجه شویم چه راهکار یا راهکارهایی ارائه می­کند؟ دستاوردهای این پژوهش به این قرار است: 1. ملاصدرا در مواضعی تحلیل خدای رهای از هر قید و خدای حاضر در هر موطن و مواجهة با او را در طور عقل می­داند و عقل را عهده دار پر کردن فاصلة یاد شده می­داند نه طور ورای طور عقل را؛ 2. همچنین، از نظر او، در مواضعی کشف و در مواردی، انسان کامل فاصلة مذکور را پر می­کند و در پرتو انسان کامل و اقتدا به او هر انسانی می­تواند با خدای جامع اسما و خدای جامع «تعالی و حضور» در جهان روبرو شود؛ 3. در تحلیل شبکه­ای مواجهة آدمی با خدا می­توان گفت: موقعیت وجودی فرادست، زمینه را برای کشف آماده می­کند و کشف نیز در مرحلة بعد سبب ارتقای موقعیت وجودی می­شود اما آنچه تمام کنندة شبکه­ای از روابط و مؤلفه­هاست انسان کامل است؛ 4. ملاصدرا در مواضعی به امتناع مواجهة با ذات الهی باور دارد و در موضع مقابل، از شناخت ذات الهی سخن می­گوید. نگارنده بر این عقیده است که: موضع دوم او قرائن و شواهد مؤید محکمی دارد.

این مقاله نوشته­ای است در باب فعل خاص الهی در عالم طبیعت. در فضای فلسفه دین معاصر، عموماً نگاه ایستای فیلسوفان ارسطویی مشرب یا مشائی به طبیعت، مانعی بر سر تبیین فعل خاص الهی قلمداد می‌شود. در این مقاله دو هدف پیگیری شده است؛ نخست تلاش شده است تا با تحلیل نگرش ابن­سینا نسبت به عالم طبیعت، نحوه فاعلیت خداوند و نیز امکان تبیین فعل خاص در آن مورد بررسی قرار گیرد. سپس از سازگاری حکمت سینوی با برخی تلقی‌ها از فعل خاص الهی بر مبنای تلقی‌های گوناگونی که می‌توان از معنای تعبیر «خاص» در اصطلاح «فعل خاص الهی» داشت، دفاع شده است. گام نخست بر اساس جدا ساختن سه معنای ذهنی، کارکردی و عینیِ تخصصِ فعل الهی طی شده است. در گام دوم به بررسی این نکته پرداخته‌ایم که آیا می­توان بر اساس مبانی این حکمت تبیینی از فعل خاص ارائه داد که دارای مؤلفه­های مطلوب باشد. نویسندگان مدعی شده­اند که مبانی حکمت سینوی در باب فعل الهی می­تواند از معنای ذهنی فراتر رفته، معنای کارکردی را تامین کند اما قادر نیست مؤلفه­های فعل خاص به معنای عینی آن را تحقق بخشد.

در فرهنگ شیعی در کنار معرفت به توحید، نبوت و معاد هیچ اصلی به اهمیت و عظمت اصل امامت نمی رسد. در این میان مسئله ی ضرورت هستی شناسانه ی وجودامام از جمله موضوعات کلامی- فلسفی است که مورد توجه برخی اندیشمندان اسلامی قرارگرفته است. صدرالمتالهین به عنوان یک حکیم متأله شیعی، بر پایه استدلال و شهود، در مهم ترین آثار فلسفی و کلامی خویش به بررسی ابعاد مسأله امامت پرداخته است. ایشان با تکیه بر مبانی فلسفی خویش جایگاه امام را در مراتب هستی مورد تحقیق قرار داده و برمبنای اصالت وجود و حرکت جوهری به تبیین رابطه‌ی خداوند، انسان کامل و عالم هستی می‌پردازد و با رویکردی هستی شناسانه براساس قاعده امکان اشرف، قوس نزول و قوس صعود و حرکت جوهری ضرورت وجود امام را به اثبات رسانده و امام را واسطه‌ی فیوضات حق نسبت به ممکنات معرفی و بر مبنای تداوم واستمرار فیض الهی جایگاه ایشان را مشخص می سازد. این پژوهش تلاش دارد با رویکرد توصیفی – تحلیلی، ضرورت وجود امامت را در حکمت متعالیه براساس مبانی فلسفی و هستی شناسانه آن مورد تشریح و تبیین قرار دهد.

هرچند حکمای یونانی از نخستین اندیشمندانی­اند که موضوع کمال در انسان را با رویکردی فلسفی به گفتگو نشسته­اند، اما صدرالمتالهین در تحلیلی متفاوت و کم سابقه، پیوندی عمیق میان کمال انسانی و قوه عالمه او برقرار ساخته است؛ آن سان که با شکل گیری شناخت در انسان، کمال غایی او نیز تحقق می­یابد. در این پژوهش ابتدا با تقسیم کمال به اولی و ثانوی و تطبیق کمال انسانی بر کمال ثانوی او که عبارت از فعلیت یافتن اوصاف و عوارض مختص انسانی پس از تحقق ذاتش باشد، به تحلیل سرشت کمال پرداخته شده است. پرسش اصلی پژوهش آن است که چه رابطه ای میان کمال انسان و قوه عالمه او برقرار است؟ و فرضیه مقاله بر آن است که با تقسیم قوای انسان به عقل نظری و عملی و ایجاد اتحاد میان کمال انسان و مراتب عقل او به ویژه عقل نظری، رابطه عمیق کمال و علم در انسان فاش می گردد. روی آورد این پژوهش روی آوردی تحلیلی توصیفی است.

همۀ مشربهای فلسفی در جهان اسلام، به کمال حق تعالی و نقصان سایر موجودات حکم کرده­ و تنها خداوند را عین الکمال و کل الکمال می­دانند. اما صدرالمتألّهین شیرازی بر این باور است که هر موجودی عین کمال است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست. نظر ملاصدرا با دو گونه تفسیر از جانب شارحان حکمت صدرایی روبرو شده است؛ تفسیر اول این است که اگر چه همۀ موجودات، واجدِ همۀ کمالات هستند اما نحوۀ کمالات در آنها متفاوت و به صورت تشکیکی است. تفسیر دوم با انکار این تفاوت تشکیکی و با این ادعا که هر موجودی واجد همۀ کمالات است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست، تمایز آنها را در کمون و بروز کمالات می­داند، نه وجدان و فقدان آن. تفسیر اول با نظامِ تشکیکی وجودی سازگار است و تفسیر دوم با نگاه وحدت وجودی و تشکیک در مظاهرِ وجود سازگاری بیشتری دارد. در این نوشتار – که با روش اسنادی و تحلیل منطقی فراهم شده است - با ابطال تفسیر اول به اثبات تفسیر دوم پرداخته می­شود و در ضمن آن توجیه برخی از معاصران برای آشتی میان این دو تفسیر مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد.

مسالۀ سعادت برای ابن سینا و سایر فیلسوفان مسلمان از مسائل اصلی فلسفه محسوب می­شود که هم به صورت مستقیم آن را بررسی نموده و هم اساسا غایت فلسفه را رسیدن به کمال و رستگاری می­دانند.یکی از پرسش­های مهم در بحث سعادت این است که مولفه­ها و عوامل دخیل در نیل به سعادت کدامند و نسبت این عوامل از حیث میزان تاثیرگزاری چگونه است؟ از آنجایی که معمولا عوامل دخیل در سعادت را ذیل دو عامل کلی­تر به نام نظر و عمل تقسیم بندی می­کنند. پرسش محوری این مقاله این است که دیدگاه شیخ در مورد میزان تاثیر و اهمیت این دو عامل چیست. مباحث شیخ در مسالۀ سعادت حکایت از این دارد که وی نقش نظر را مهمتر از عمل می­داند. این نوشتار قصد دارد اولا با ذکر شواهد کافی نشان دهد که این نکته صرفا برداشت نویسنده مقاله نیست بلکه متون برجای مانده از شیخ آن را تایید می­کنند و ثانیا علت و چرایی برتر بودن نظر بر عمل را تحلیل و بررسی کند. اما از آنجایی که پاسخ به این مساله مستلزم فهم ماهیت سعادت از نگاه ابن سینا است، ابتدا چیستی سعادت از نگاه ابن سینا را بررسی نموده ایم.اما در پاسخ به هدف اول -یعنی اثبات این مدعا که ابن سینا نظر را مهمتر از عمل می­داند- در متن مقاله نه شاهد که دلالت بر برتری نظر بر عمل در نیل به سعادت دارند، احصا گردیده است. و پاسخ به این پرسش که چرا ابن سینا نظر را در نیل به سعادت مهمتر از عمل می­داند، به فهم دو نکته مبنایی در فلسفه شیخ بر می­گردد:۱- مبانی انسان شناسی ابن سینا ۲- تعریف ابن سینا از چیستی و ماهیت سعادت. توضیح و تفصیل این دو مبنا در بخش پایانی مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

هدف ازاین مطالعه، بررسی رواندرمانی لوگوتراپی(معنادرمانی) از دیدگاه ویکتور فرانکل بود که به نقش معنا در زندگی و ساختار معنادرمانی پرداخته است، روش مطالعه توصیفی و اسنادی بود. تحقیق با این پیش فرض انجام شد که هر نظریه به کاربرد عملی خاصی در روانشناسی می­انجامد و کاربردهای عملی، به مکتبی فکری و زیربنایی تکیه دارد. لذا زیربنای نظریه معنادرمانی و نیز کاربردهای عینی آن در کارهای بالینی نیز بررسی شد. در بررسی فلسفۀ معنا­ی زندگی، از نظر فرانکل مشخص­شد وی نه تنها جنبه های جسمی و روانی-اجتماعی را برای حیات انسان ضروری می­دانست، بلکه معتقد­بود، با جستجوی اهداف عینی و شخصی متناسب با هدفی فراگیر در زندگی، به معنای غایی زندگی می توان پی برد. با توجه به این مفهوم، معنادرمانی این امکان را بوجود می آورد که حتی در رویارویی با رنجهایی که کل وجود فرد را متاثر می­کند، زندگی به شکلی هدفمند و با ارزش درک شود. بر اساس شواهد متعدد در این تحقیق، اثربخشی معنا درمانی عمدتا برمبنای کمک به اراده برای زندگی با معنا است. از طرفی شیوه­های بکار گرفته شده در معنا درمانی توسط فرانکل به مثابۀ درمانی خاص در واکنش به حس بی معنایی به کار می­رود، یا در چهارچوب رویکردی التقاطی به مثابۀ مکمل انواع دیگر مداخلات، کاربرد پیدا کرده است. فرانکل با توجه به اینکه معنادرمانی را از حیطۀ نظریه به عرصه عمل درآورد، لذا از آن، جهت درمان انواعی از اختلالات روانپزشکی مورد استفاده قرار داد.

در این مقاله با رویکرد فلسفی و روش عقلی به رابطة بین صنعت و صانع و نحوۀ ظهور انسان در صنعت پرداخته می­شود. بر این اساس، انسان در صنعت تجلی می­کند و صنعت نوعی عمل انسانی است که امتداد و بسط وجود انسان می­باشد. برای تبیین نحوۀ ظهور انسان در صنعت مجاری هفت گانه زیر بیان شده است: 1- ظهور علّی انسان، 2- ظهور علمی انسان، 3- ظهور غائی انسان، 4- ظهور حکمی انسان، 5- ظهور ارادی انسان، 6- ظهور فعلی انسان، 7- ظهور کیفی مجاری. این موارد انحاء کلی ظهورات انسان در صنایع هستند. بنابراین انسان در صنعت ظهور می­کند و صنایع جلوه گاه ظهور انسانند. نگارنده بر اساس تبیین رابطه­ای که انسان نسبت به صنعت دارد، صنعت را «بدن صناعی» به وزان «بدن طبیعی» می­داند. این تناظر بین «بدن صناعی» با «بدن طبیعی» ما را در فهم برخی از مسائل صنعت و فناروی یاری می­کند. «بدن صناعی» همانند «بدن طبیعی» در مواجهه با انسان، احکام و اقتضائات خاصی پیدا می­کند.