جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ميان‌رشتگي»، به‌مثابه خط‌مشي علم در قرن اخير در عرصه‌هاي آموزش و پژوهش رواج قابل‌توجهي پيدا کرده و رسوخ آن در ادبيات متخصصان برنامه‌ريزي درسي و طراحي آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، رويکردهاي تحقيق و پژوهش و روش مطالعه پديده‌ها و حل مسئله و طبقه‌بندي دانش ديده مي‌شود. در ايران نيز شيب رو‌به‌رشد تأسيس رشته‌هاي ميان‌رشته‌اي در تحصيلات تکميلي شاهدي بر اين رواج است. بررسي تحليلي لزوم و چرايي سياست ميان‌رشته‌اي، علاوه بر اينکه به‌عنوان تحقيقي سياست‌پژوهانه، پرسشي از مرحلة مطالعات بنيادين فراگرد خط‌مشي‌گذاري را پاسخ مي‌دهد، مفهوم و حقيقت ميان‌رشتگي را از منظر کارکردي روشن مي‌سازد. اين مقاله، با روش توصيفي - تحليلي و با بهره‌گيري از منابع کتاب‌خانه‌اي، در تلاش است ضرورت و چرايي پيدايش سياست «ميان‌رشتگي» در عرصة تحقيق و آموزش را کشف و ارائه دهد. بر اين اساس، ضرورت ميان‌رشتگي، هم از جنبه‌هاي نظري و مبنايي مايه مي‌گيرد و هم نيازهاي عملي و کاربردي به آن شدت مي‌بخشد. چهارده ضرورت ميان‌رشتگي را مي‌توان در سه مضمون کلان «ضرورت‌هاي علم و نظام آموزشي»، «ضرورت‌هاي کاربردي» و «ضرورت‌هاي ذاتي و فلسفي» دسته‌بندي کرد.

تحقيق ميدانى (Field Research/ field study)، يا اجراي تحقيق در يک ميدان و قلمرو فرهنگي اجتماعي مشخص، نمونه‌اي از پژوهش موردي است که گاه به صورت سطحي و پهنانگر وگاه به صورت عمقي و ژرفانگر صورت مي‌پذيرد. تحقيق ميداني از نوع تحقيقات كيفى و تکنيک غالب آن، در مقام شناخت عناصر موجود در ميدان و گرد‌آوري اطلاعات مورد‌نظر، مشاهده همراه با مشارکت محقق است. در اين نوع تحقيق، محقق مستقيماً با افراد مورد مطالعه ارتباط برقرار کرده، شخصاً در محيط حضور مي‌يابد تا در يک محيط و فضاي طبيعي، به مشاهده و ثبت وقايع و رويدادها بپردازد. اين نوع پژوهش، در رشته‌هاي مختلف علوم اجتماعى، به ويژه در مطالعات مردم‌شناختى، روان‌شناسي اجتماعي، ارتباطات گروهي، آسيب‌شناسي اجتماعي، و برخى مطالعات كاربردى همچون مددكارى اجتماعى کاربرد فراوان دارد. اين نوشتار در صدد است تا توصيفي نسبتاً جامع از اين نوع پژوهش، ابعاد مختلف، اقتضائات و الزامات و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي آن به دست دهد.

در دهه‌هاي اخير، چرخش پژوهش‌هاي اجتماعي از روش‌هاي کمي، به روش‌هاي کيفي و رويکردهاي تفسيري‌، اهميت رويکرد کيفي در تحقيقات اجتماعي را دوچندان کرده است. اقدام‌پژوهي، از جمله روش‌هاي کيفي است که در جست‌‌وجوي دانش، تغيير و بهبود عملکرد است. اين روش از جمله روش‌هايي است که فمينيست‌ براي به چالش کشيدن بحث نابرابري‌ جنسيتي و انتقاد از روش‌هاي رايج توليد دانش مردانه، براي انجام تحقيقات خود از آن استفاده مي‌کنند. اما با توجه به اينکه روش‌شناسي‌ها هرگز خنثي نيستند و در واقع مبتني بر مباني و اصول فلسفي پارادايم‌هاي علمي هستند، فهم اين نوع اقدام‌پژوهي، بدون فهم مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي پارادايم فمينيسم امکان‌پذير نيست. بنابراين، هدف اين پژوهش بررسي مباني فلسفي ‌‌‌‌‌‌اقدام‌پژوهي فمينيستي است که با استفاده از روش توصيفي - تحليلي به پرسش‌هايي از اين قبيل مي‌پردازد که اقدام‌پژوهي فمينيستي چيست؟ ويژگي‌هاي آن کدام است؟ و مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي آن کدامند ؟ يافته‌هاي تحقيق حاکي از اين است که مباني فلسفي اين روش، در نقد مباني فلسفي پوزيتويسم شکل گرفته است که آن مباني نيز به صورت منطقي، روش‌هاي خاصي مانند روش‌هاي کمي و آزمايشي را اقتضا مي‌کند. اما فمينيست‌ها اين مباني را به چالش مي‌کشانند و بديل‌هاي فلسفي ديگري را ارائه مي‌کنند که روش اقدام‌پژوهي فمينيستي نيز منطقاً زائيدة همان مباني فلسفي است.

پژوهش گروهي چيست، چرا به آن نيازمنديم و چه مزيت‌هايي بر پژوهش فردي دارد؟ هدف از طرح اين مسئله، شناخت بيشتر پژوهش گروهي براي بهره‌گيري از آن، در طرح‌هاي پژوهشي، به‌ويژه کلان‌طرح‌ها و مصون ماندن از آسيب‌هاي احتمالي آن است. اين پژوهش، با توصيف و تحليل اطلاعات موجود در باب کار گروهي و با تکيه بر تجربه‌ شخصي نويسنده، از پژوهش‌هاي گروهي‌اي که تاکنون در آن مشارکت داشته، به پاسخ‌هاي زير دست يافته است. پژوهش گروهي کوشش هدف‌مند جمعي از متخصصان براي بررسي و پاسخ‌گويي روش‌مند به مشکلات و پرسش‌هاي مادي يا معنوي جامعه بشري، در حوزه يا حوزه‌هاي مرتبط با تخصص پژوهشگر است. پژوهش گروهي، تنها راه اجراي طرح‌هاي کلان مورد نياز جامعه است که مصداقي از تعاون و هم‌گرايي سفارش شده در قرآن و در مباحث مرتبط با حوزة دين، مصداق جست‌و‌جوي جمعي براي کشف حقايق ديني است. پژوهش گروهي را مي‌توان در ساختارهاي متفاوتي اجرا کرد، ولي کامل‌ترين شکل آن‌، کار هيئتي است که گاه به صورت تک رشته‌اي و در صورت نياز، متخصصان دانش‌هاي مرتبط با موضوع يا مسئله، به شکل بين رشته‌اي به پژوهش مي‌‌‌پردازند. پژوهش گروهي، به دليل برخورداري از هم‌افزايي، بر پژوهش فردي برتري دارد و نتايج کمي و کيفي بهتري را رقم مي‌زند.

بحث علم ديني يا اسلامي‌سازي علوم در جهان اسلام، يکي از مسائل مهم در عرصة علوم انساني است که در چند دهة اخير ذهن بسياري از متفکران و فيلسوفان را در حوزة علم و دين به خود مشغول کرده است؛ ازاين‌رو، پژوهش در مباني و مبادي معرفت‌شناختي و روش‌شناختي ديدگاه‌هاي مطرح شده در حوزة علم ديني، يکي از نيازهاي اساسي متفکرين در عرصة علوم انساني و اجتماعي است. به‌طور‌کلي مواردي چون بحران‌هاي ناشي از تمدن و فرهنگ جديد غرب، ضرورت حل عقب‌ماندگي فکري و معرفتي امت اسلام‌، محدوديت‌ها و کاستي‌هاي موجود در علوم تجربي جديد، اهميت آموزه‌هاي اسلامي و احياي ميراث تمدني و علمي مسلمانان و گسترش ابعاد نظريات وحدت علم و دين را مي‌توان به عنوان انگيزه‌هاي طرح و بسط انديشة علم ديني به‌طور کلي و علم اسلامي به‌طور خاص مطرح کرد. علاوه بر آن، ناکارآمدي علوم انساني جديد و دوگانگي فرهنگي در جوامع اسلامي، ضرورت توليد علم ديني را دو‌چندان كرده است. مهم‌ترين رويکردها در طرح اسلامي کردن علوم عبارت‌اند از‌: الف) رويکرد دائرة المعارفي؛ ب) رويکرد تهذيب و تکميل علوم موجود؛ ج) رويکرد تأسيسي؛ د) رويکرد سنت‌گرايي و رويکرد وحدت علم و دين.

از جمله مباحث مربوط به اسلامي‌سازي علوم، تأثير بحث قلمرو دين بر چگونگي اسلامي‌سازي علوم است. نظر به تفاوت ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي و آيت‌الله مصباح يزدي دربارة گسترة دين، اين مقاله، به دنبال مقايسة تأثير عملي اين اختلاف‌نظر، بر فرايند اسلامي‌سازي علوم است. اين مقاله با رويكرد تحليلي و واكاوي اسنادي به بررسي موضوع در سه مقام انتخاب مسئله، فرضيه‌يابي و داوري مي‌پردازد. نتيجة‌ پژوهش حاكي از آن است که در فرايند اسلامي‌سازي، طبق هر دو مبنا، بايد از طريق ادلة عقلي، نقلي و تجربي، مسائل و مبادي علوم را اثبات يا نقد کرد. اما بر‌خلاف ديدگاه آيت‌الله جوادي، از نگاه آيت‌الله مصباح، برخي از اين موارد، با اينكه بايد مورد استفاده قرار گيرند، اما ديني نيستند.