جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اين مقاله به بررسي مباني تأويل در انديشة عرفاني ملاصدرا مي‌پردازيم. به عقيدة نويسنده، در فضاي «تفکر عرفاني»، مقولة «تأويل» نه تنها عنصر مؤثري براي فهم قرآن و متون روايي است، بلکه کليد فهم همة مناسبات حقيقي در عالم هستي به شمار مي‌رود. از جمله چالش‌هايي که در فضاي مخالفت‌ها با تأويل عرفاني وجود دارد، مخالف خواندن تأويل با ظواهر دين است؛ درحالي‌که آنچه در تأويل عرفاني به دست مي‌آيد، معاني باطني‌اي است که بدون حفظ ظواهر حجيت ندارد. بهره‌گيري از روش تأويل در تفاسير آفاقي و انفسي ملاصدرا، مؤيد بسيار خوبي بر پذيرش روش تأويل عرفاني و غلبة اين روش بر هرمنوتيک وي به شمار مي‌رود. نويسنده در اين تحقيق مي‌کوشد تا به جست‌و جوي مباني تأويل در تفکر عرفاني ملاصدرا بپردازد. به عقيدة نويسنده، مباني تأويل، در سه محور قابل طرح است: 1. مباني وجود‌شناختي؛ 2. مباني انسان‌شناختي؛ 3. مباني معرفت‌شناختي. از مهم‌ترين و اساسي‌ترين اين مباني، ذو بطون دانستن انسان، ‌قرآن و عالم هستي است. از مباني ديگر، مي‌توان به استکمال‌پذيري نفس انساني، سفرهاي تأويلي و ايجاد حس تأويل در سالک، لزوم فهم مراد متکلم براي فهم کلام، و برخي مباني ديگر که تفصيل آن خواهد آمد، اشاره کرد. روش نويسنده در اين مقاله، آميزه‌اي از نقل و تحليل عقلي - عرفاني است. هدف ما در اين نوشته، نگاهي تفصيلي به مباني انديشة ملاصدرا در خصوص تأويل با رويکرد عرفاني است.

حقيقت وجود، اصل و صرف و محض وجود است که آميخته به حدي يا نهايتي يا عدمي يا نقصي يا عمومي يا خصوصي يا صفتي غير از وجود نيست؛ پس مطلق غير‌متناهي، بلکه فوق ما لايتناهي بما لايتناهي است و اين عدم تناهي ـ که سلب تحصيلي است، نه ايجاب عدولي - اطلاقي است که در مقابل آن، تقييدي نيست و از هر نوع تعين اسمي و وصفي و هر تقييد مفهومي و از معرفت و ادراک و از معنا و مفهوم و وضع و لفظ، «تعالي» دارد. صدرالمتألهين، ذات حق تعالي را حقيقت وجود مي‌داند. با اين وصف، بعض تعابير ايشان با ديدگاه حکيمان و بعض آنها با ديدگاه عارفان سازگار است و از‌اين‌رو، شارحان به چالش افتاده‌اند و فهم مقصود اصلي دشوار شده و در نتيجه نظرات متقابلي به بار آمده است. در اين نوشتار، ديدگاه صدرالمتألهين در تعالي حقيقت وجود آشکارسازي شده است.

برنامة سير‌و‌سلوک عرفاني که خواجه عبدالله انصاري تدوين و تبيين کرده، داراي مقام‌هايي است که برخي از آنها از جهت لغوي و معنايي مشابه هم هستند. مقايسه و بررسي تطبيقي اين مقام‌هاي مشابه، تصوير روشني از مسير سير و سلوک ترسيم مي‌کند و زمينة بهره‌مندي هرچه بيشتر محققان و علاقه‌مندان در زمينة عرفان را فراهم مي‌سازد. در اين مقاله تلاش شده است با استفاده از روش مقايسة تطبيقي، دو مقام انبساط (مقام چهلم) و بسط (مقام هشتاد و ششم) بررسي شوند. سؤال اساسي اين است: چه شباهت‌ها و تفاوت‌هايي بين آنها وجود دارد؟ يافته‌ها حاکي از آن است که نقطة اشتراک در هر دو مقام، توجه به ارتباط عارف با مردم است؛ اما در مقام انبساط، به جهت اينکه اين مقام در نيمة اول مسير سلوک قرار دارد، علاوه بر ارتباط با مردم، ارتباط عارف با حق همچنان پررنگ است؛ اما در مقام بسط که در مراحل پاياني سلوک است، ارتباط با مردم و هدايت آنها بيشتر مورد توجه است.

انسان در انديشة کرکگور داراي سه سپهر استحساني، اخلاقي و ايماني است. فرد در سپهر استحساني در پي هواهاي نفساني، و در سپهر اخلاقي ملتزم به دستورهاي اخلاقي است و در سپهر ايماني، ماسواي خدا را ترک مي گويد. عشق و ايمان دو مؤلفة کليدي در افق انديشة کرکگور هستند که در گذر از سپهر اخلاقي به سپهر ايماني مطرح مي شوند. مسئلة اصلي اين پژوهش، رابطة عشق و ايمان در سپهرهاي وجودي فلسفة کرکگور است. وي به معرفي دو نوع عشق زميني و الهي مي‌پردازد و از حضرت ابراهيم عليه السلام به عنوان نمونة والاي عشق و ايمان ياد مي‌کند و چونان وي، از عشق زميني به عشق الهي پل مي زند و آن را اوج ايمان معرفي مي کند. رهيافت هاي به دست آمده در اين پژوهش، مطابق ديدگاه کرکگور نشان مي دهد: 1. کرکگور ايمان را بر التزام شورمندانه به خداوند استوار مي‌داند که درک آن به وسيلة عقل غير‌ممکن است؛ 2. از نظر کرکگور، عشق و ايمان ياريگر يکديگر در تکامل فرد هستند؛ 3. بن ماية چنين نگرشي، غير‌معقول شمردن ايمان و وظيفه مند دانستن عشق در انديشة کرکگور است.

از خلال آموزه هاي عرفاني مي توان تصويري از «انسان مطلوب» را به دست آورد. آنچه در اين راستا مد نظر است، آرمان هر انسان مي باشد. افراد به تناسب توانمندي هاي دروني خود قادرند در راستاي هدف مطلوب و آرماني خود حرکت کنند. ميل دروني انسان براي تعالي يافتن و نيل به کمال، امري است که به انحاي مختلف مورد توجه انسان بوده است. در اين مقاله به تبيين اين مسئله خواهيم پرداخت که آيا ابزار هاي نيل به اين مرتبه، در ذات و خلقت انسان ريشه دارد يا در خارج از ذات او؛ و آدمي چگونه مي تواند با در نظر گرفتن ابزارهاي مذکور، به مقام مطلوب خود نائل شود؟ در اين پژوهش سعي بر اين است که تبيين موضوع مورد بحث، با تکيه بر آراي امام خميني ره و آيت‌الله شاه‌آبادي صورت گيرد. در اين آرا به مبحث ذات و فطرت انسان برمي خوريم که از اين طريق، نه تنها تصويري از مقصد آرماني او ارائه مي شود، بلکه نقطة آغاز و مسير يک سير کمالي نيز تبيين مي گردد.

عالمان و محققان‌ ديني دربارة شرح و تفسير «تأويل قرآن» سخنان مختلفي بيان کرده و اصطلاحات متنوعي را پديد آورده‌اند. در عرف عرفان و لسان انديشمندان، به‌طور رايج فهم و شرح آيات الهي به وسيلة عارفان، «تأويل» نام گرفته است که با ذوق خاص و ارائة مفاهيم ويژه همراه است. بررسي تأويل قرآن نزد عرفا و اينکه چرا فهم خود را فهم تأويل مي‌دانند، تابع تبيين مباني معرفتي و هستي‌شناختي عرفاني است که آثار ابن‌عربي و پيروان او بهترين منبع اين بررسي است. در ديدگاه ابن‌عربي، فهم و شناخت هر حقيقتي، از جمله فهم تأويل و حقيقت قرآن، تنها وقتي حاصل مي‌شود که مبادي ادراک قلب حقيقي انسان از راه تصفية باطن گشوده شود و محل دريافت تجليات ذاتي و اسمائي گردد. اين نوع اخذ علم، خصوصيت اصلي و فصل مميز معارف عرفاني است و راه بديلي ندارد. در قبال اين ادعا، راه بديلي با عنوان تأويل فني قرآن طرح شده است که اين مقاله به نقد آن اشاره دارد.