جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش دربارة اينکه آيا خداي تعالي صفت دارد و اگر آري، داراي چه نسبتي با ذات الهي است، مجموعه‌اي از مباحث را در انديشة اسلامي فراهم كرده است که معمولاً زيرعنوان توحيد صفاتي دسته‌بندي مي‌گردند و امروزه با عنوان «هستي‌شناسي اوصاف الهي» شناخته مي‌شوند. اين مباحث به‌لحاظ تاريخي از همان قرن اول هجري در ميان انديشمندان مسلمان مطرح بوده‌اند و هريک براساس مباني‌ و پيش‌فرض‌هاي دستگاه فکري خود، به نظريه‌پردازي دربارة آنها پرداخته‌اند. يکي از مهم‌ترين نظريه‌ها در اين زمينه، نظرية نيابت است که واکنش‌هاي مختلفي را به خود ديده است. در اين مقاله با نگاهي تحليلي ـ تاريخي، به بازخواني نظرية نيابت و شناخت ارکان آن پرداخته‌ايم و ضمن اثبات وجود چنين نظريه‌اي در ميان معتزله، باورمندان به آن را از معتزله و ديگر مذاهب بازشناسي كرده‌ايم. براين‌اساس به اين نتيجه رسيده‌ايم که اين نظريه تبييني براي نفي صفات است و تحويل آن به نظرية عينيت صدرايي درست نيست.

تاكنون مسئله تعارض علم و دين رويكردهاى گوناگونى به خود ديده است. در اين ميان پوزيتيويست‏ها و تحليلگران زبانى توجه به مسئله زبان را مسيرى مناسب براى رسيدن به حل اين مسئله دانسته‏اند. «المنار» و «الميزان» رويكرد پوزيتيويستى را يك‏سره انكار مى‏كنند. همچنين اگرچه در برخى عبارات «المنار» و «الميزان» شائبه استفاده از راه‏حل تحليلگران زبانى وجود دارد، ولى آنان را نمى‏توان از هواداران اين رويكرد برشمرد. عبارات «المنار» و «الميزان» ابزارانگارى علمى را نيز برنمى‏تابد و ايشان را بايد در زمره واقع‏گرايان علمى قلمداد كرد. مواجهه «المنار» با راه‏حل تأويل نيز با «الميزان» متفاوت است. رشيدرضا اين راه‏حل را راه‏حلى مناسب براى ترسيم رابطه علم و دين نمى‏داند؛ اما در مقابل علامه طباطبائى فى‏الجمله از اين رويكرد به صورت روشمند بهره مى‏گيرد.

از پرسش‌های مهم مرتبط با حوزۀ علم کلام و مباحث معرفت‌شناسانه در موضوع عدالت، آن است که چگونه می‌توان بر حسن، عدالت معرفت یافت؟ نوشتار حاضر درصدد است با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و همچنین به‌کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی در پردازش اطلاعات به این پرسش پاسخ گوید. دستاورد پژوهش را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد که اولاً ادراک حسن عدالت و قبح ظلم امری بدیهی است؛ ثانیاً رأی بر بداهت آن منوط به درک صحیح از مفهوم عدالت و همچنین جایگاه آنها در هندسۀ نظام ارزش‌هاست؛ با این توضیح که با تبیین صحیح مفهوم عدالت به‌مثابۀ «وضع بایسته و مطلوب» و جایگاه عدالت به‌عنوان نظام چینش مطلوب ارزش‌ها در کنار هم (نه در کنار عدالت)، حسن آن بالبداهه و بدون نیاز به هیچ استدلال مکمل نتیجه خواهد شد.

اقبال لاهوری یکی از اندیشمندان دورۀ معاصر و از پیشگامانی است که با توجه به الزامات عصر جدید، راه‌های سنتی را در دفاع از دین ناکافی، بلکه مضر می‌دانست. او تلاش کرد ضرورت و درستی آموزه‌های دین را به ‌شیوه‌ای نو، موجه و پذیرفتنی کند. این تحقیق که به‌ شیوۀ توصیفی ـ انتقادی صورت‌بندی شده است، نخست خرده‌گیری‌های اقبال بر فلسفه، کلام و عرفان اسلامی را تبیین نموده و آن‌گاه بعد از بیان طرح اقبال، آن را نقد کرده است. در طرح ابداعی اقبال، به‌منظور دفاع از دین، ابتدا باید علوم تجربی را به‌کار گرفت. آن‌گاه «تجربۀ دینی» را به ‌خدمت درآورد و سپس به مباحث اجتماعی دین توجه کرد. نتایج تحقیق نشان داد که توجه اقبال به دانش تجربی و ضرورت استفاده از آن در کلام، پذیرفتنی و بایسته است؛ اما سخن او دربارۀ کنار نهادن فلسفه و کلام سنتی، صحیح نیست.

رابطة تعبد و عقلانیت از مسائل چالشی و اثرگذار در بسیاری از حوزه‌های معرفتی و ارزشی بوده و نگاه بسیاری از اندیشمندن را به خود جلب کرده است. یکی از اندیشمندان صاحب‌نظر در این بحث، مصطفی ملکیان است. ایشان در بعضی عبارات و نوشته‌هایشان تعبد را جوهرة دینداری سنتی دانسته و آن را خلاف عقلانیت مدرن معرفی کرده‌اند؛ زیرا عقلانیت مدرن اقتضا می‌کند برای پذیرش هر قضیه‌ای، آن را با ترازوی درونی بسنجیم؛ اما در بخشی دیگر از سخنانشان می‌گویند: اگر اثبات شود كه شخص مورد تعبد در تمام سخنانش یا آن دسته از سخنانش که به مسئله مربوط است، هیچ‌گاه اشتباه نمی‌کند، تعبد با عقلانیت سازگار است. تقسیم‌بندی معرفت به دو دستة «معرفت از راه دلیل» و «معرفت از راه گواهی» توسط ایشان نیز در تعارض با بخش اول سخن ایشان دربارة عدم عقلانیت تعبد است. ایشان در مواردی دیگر نیز تصریح می‌کنند كه تمام حقایق عالم در حیطة ادراک عقل و سنجش ترازوی درونی قرار ندارد.

نظریة تکامل از زمان طرح آن توسط چارلز رابرت داروین زمینة مساعدی را برای اندیشه‌های الحادی فراهم كرده و بسیاری از ملحدان، از آن برای دفاع از الحاد با پشتوانة علمی بهره جسته‌اند. ازجمله استفاده‌های ضِددینی از این نظریه، نفی انسان‌شناسی دینی با توسل به تبیین‌های تکاملی انسان و ویژگی‌های او بوده است. یکی از ویژگی‌های انسان که برای آن تبیین ‌تکاملی و الحادی ارائه‌‌شده، دین‌داری است. ما در این مقاله، از باب نمونه، به بررسی یکی از جدیدترین و قوی‌ترین تبیین‌های تکاملی و الحادی از دین ـ که به برجسته‌ترین چهرة الحاد مدرن، ریچارد کلینتون داوکینز تعلق دارد ـ خواهیم پرداخت و روشن خواهیم کرد كه این تبیین از قوت کافی و شأن علمی برخوردار نیست و نمی‌تواند نگاه دینی به مقولة دین را به‌ چالش بکشد. این داوری، اگر دربارة جدیدترین و قوی‌ترین این تبیین‌ها صادق باشد، در مورد تبیین‌هاي ديگر نیز صادق است.

مقالة «بداء» در دايرةالمعارف اسلام چاپ لایدن هلند، به قلم گلدزیهر و تریتون به رشته تحریر درآمده و به معرفی آموزة بداء نزد شیعیان می‌پردازد. این مقاله مواردی چون تعریف بداء، ادلة آن، پیشینة تاریخی و برخی از مصادیق بداء را با استناد به منابع سنی و شیعی مطالعه كرده است. گرچه در این مقاله تلاش بر این بوده که هر دو دیدگاه مخالف و موافق را منعکس سازد، ساختار نامناسب و استفادة بیشتر از منابع اهل‌سنت (در مقایسه با منابع شیعی) مقاله را از نظر محتوایی دچار اشکالاتی ساخته که بازنویسی مقاله را ضروری می‌كند. اختلاف نظرات میان متکلمان امامیه در تبیین بداء نیز در ناموفق بودن نویسندگان غیرمسلمان از ارائة تصویری مشترک و بی‌‌اشکال از بداء سهم بسزایی داشته است. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی، محتوای ارائه‌شده دربارة موضوعاتی چون تعریف بداء و ارتباط آن با علم الهی، تاریخچة پیدایش عقیده به بداء در جامعة اسلامی و برون‌دادهای اجتماعی ـ تاریخی آن نقادانه ارزیابی می‌شود. افزون بر این، اشکالات موجود در ساختار فعلی مقاله مطرح و ساختار مناسبی براي اصلاح پیشنهاد می‌شود.

یکی از بشارت‌های تورات دربارة پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و حضرت عیسی علیه السلام طبق سخن امام رضا علیه السلام، الاغ‌سوار و راکب‌البعیر (شترسوار) است که به‌صورت کنایی در رؤیای اشعیای نبی در عهد عتیق آمده است. غالب مترجمان انگلیسی و فارسی‌زبان، الاغ‌سوار را که اشاره کنایی به حضرت عیسی است، به الاغ‌سواران، و شترسوار را که اشاره به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم است، به شترسواران ترجمه کرده‌اند که با حضرت عیسی علیه السلام و حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم مطابقت ندارند. این پژوهش با هدف بررسی علل ترجمه‌های اشتباه، با روش زبان‌شناسی تاریخی بر روی نسخة عبری تورات صورت گرفته است. یافته‌ها حکایت از این دارند که الاغ‌سوار و راکب‌البعیر به حضرت عیسی علیه السلام و حضرت محمد علیه السلام اشاره دارند و سخن امام رضا علیه السلام سخنی درست و دقیق بوده است. نتایج بررسی‌ها از اين حکایت دارد که اشتباه اولیه از طرف کسانی بوده است که دست‌اندرکار شَکْل و نَقْط متن تورات بوده‌اند. سپس تعصبات کلامی یهودی مسیحی، بعد از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، آن را توسعه داد و بین یهودیان و مسیحیان تثبیت شد.

بسیاری از دین‌داران، هرچند به‌دليل فطرت خدادادی، به دین و دینداری گرایش دارند، اما دلیل عقلی و منطقی متقنی برای دیندار بودن خود ندارند. دینی که فاقد پشتوانة عقلی و منطقی است، حضور تأثیرگذار و مؤثری در زندگی نخواهد داشت و آن‌گونه‌که باید و شاید، بر روابط فردی و اجتماعی انسان حاکم نیست. در این مقاله سعی شده با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و با روش تحلیلی ـ توصیفی، علل نیاز انسان به دین و دینداری به‌طور عمیق و دقیق تحلیل گردد. در همین راستا، ابتدا تعریف دقیقی از انسان به دست داده شده و با تأمل و تمرکز بر روی انسانیت انسان و گذار از سایر نیازهای روبنایی، نیاز بنیادین انسان به دین اثبات گردیده است؛ منظری که در تحقیقات مشابه کمتر به ‌آن عنایت شده است. نیاز انسان به دین، در هستی او ریشه دارد و تعالی و کمال حقیقی این موجود، جز در سایۀ عمل به دین به ثمر نخواهد نشست.

حیات پس از مرگ و کیفیت آن، در همة ادیان مسئله‌ای جدی و مهم به‌شمار مي‌آید. اندیشمندان اسلامی به‌ برکت قرآن و سنت، به تبیین و تحلیل این مسئله پرداخته و اندیشة ناب اسلامی را بازگو کرده‌اند. ایشان هرچند معاد روحانی را پذیرفته‌اند، دربارة معاد جسمانی و کیفیت آن اختلاف‌نظر دارند. براساس عقیدة صحیح و نیز براساس ظاهر آیات و روایات، معاد جسمانی در روز قیامت با جسم و بدنی عنصری محقق مي‌شود، نه با بدن مثالی. بااین‌حال، بر نظریة معاد جسمانی با جسم عنصری، شبهه‌ها و اشکال‌هایی از سوی برخی اندیشمندان مطرح شده است. در این نوشتار، پنج شبهه از شبهات مهمِ معاد جسمانی با جسم عنصری، نقد و بررسی مي‌گردد و نشان داده مي‌شود که هیچ‌یک از آنها نمي‌توانند ظهور آیات و روایات در عنصری بودنِ معاد جسمانی را خدشه‌دار کنند. این شبهات عبارت‌اند از ویژگی‌های بهشتیان، کم نشدن از درختان بهشتی، ابتلا و امتحان، عدم تزاحم مکانی و زمانی در موجودات اخروی و وصول به کمال. علت انتخاب این شبهات آن است که ازیک‌سو این شبهات در مقایسه با شبهات دیگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ و از سوی دیگر، در آثار فلسفی و کلامی کمتر دربارة آنها بحث شده است.