جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این مقاله بررسی دلالت آیه هشت سوره شمس بر معرفت حضوری اخلاقی است. تعدادی از اندیشمندان مسلمان الهام تقوا و فجور را از جنس علم حضوری می‌دانند. در مقاله تلاش شده است اثبات شود که احتمال حضوری خطاناپذیربودن معرفت‌های اخلاقی در آیه مردود است. اهمیت این مسئله رفع مصونیت از خطا در معرفت‌های اخلاقی می‌باشد. ابتدا دو ادعا مبنی بر وجود معرفت حضوری اخلاقی ذکر می‌شود. در ادامه الهام با توجه به منابع لغوی، تفاسیر و تبین‌های عقلانی، معناشناسی می‌گردد. مطابق معنای الهام ظاهر آیه اطلاق دارد و شامل انواع معرفت حضوری و حصولی بدیهی می‌گردد. در ضمن سعی شده است برخی کلیدواژه‏های مربوط به علم حضوری در قرآن مانند قلب و فطرت بررسی شوند که دلالتشان بر معرفت حضوری اخلاقی اثبات نمی‌گردد. درنهایت احتمال دلالت آیه بر معرفت حضوری رد می‌شود؛ چون طبق استدلال‌های عقلانی، وجود این نوع معرفت محال به نظر می‌رسد. پس آیه نسبت به آن انصراف دارد. از این جهت نتیجه گرفته می‌شود الهام فجور و تقوا می‌تواند انواع دیگری از معرفت مثل بدیهی اولی و فطری منطقی را شامل گردد.

ملاصدرا نظریه تطابق عوالم را از عرفان برای اثبات علم تفصیلی خداوند در مقام ذات وارد فلسفه خویش می‌نماید. ایشان بدون کمترین انحرافی از اصالت وجود و بدون آنکه کوچک‏ترین آسیبی به وجود بحت و صرف و بسیط‌بودن خداوند برسد، حضور ماهیات را در عوالم برتر و حتی عالم الوهیت به اثبات می‎رساند؛ آن‏گاه با توجه به علم خداوند به ذات خویش، علم خداوند به جمیع اشیا و ماهیات را در مقام ذات به اثبات می‎رساند. چگونگی حضور ماهیات در عوالم برتر که ثمره تطابق وجودی عوالم است، دستاوردی است که نه تنها علم الهی بلکه معضل اصلی معرفت‌شناسی یعنی چگونگی حکایتگری مفهوم ذهنی نسبت به خارج را نیز حل می‌نماید. ملاصدرا وحدت ماهیت را در دو موطن عین و ذهن مسلم می‏داند و از سوی دیگر این‌همانی وجودی را مناط علم و منشأ تطابق ماهوی معرفی می‏کند. با توجه به حدّ وجودبودن ماهیت و تفاوت درجه وجود عینی و ذهنی، چگونگی تطابق ماهوی عین و ذهن محل سؤال بوده و حلّ آن در فهم چگونگی تطابق عوالم است که مسئله مورد پژوهش ماست.

نظریه استعاره مفهومی به عنوان یکی از مهم‎ترین نظریه­های زبان­شناختی با برقراری نگاشت میان دو حوزه مبدأ و مقصد عمل می‌کند و از حوزه حسی و شناخته‎شده برای فهم حوزه کمتر شناخته­شده بهره می­جوید. استعاره­هایی که در ارتباط با واژه آیه مطرح شده­اند، با ساختاربخشی جزئی، آن را از ابعاد مختلفی در کانون توجه قرار می­دهند. هر استعاره با متمرکزشدن بر یک جنبه از مفهوم «آیات» به ما اجازه می‏دهد یک جنبه از مفهوم آیه را به واسطه مفهوم دیگری مانند ابزار، باران، کالا یا قصه که با وضوح بیشتری تعریف شده است، درک کنیم. استعاره مرتبط با ابزار، مفهوم سیستم از معنای آیه را برای درک کارکرد و پیامدهای آن روشن می­سازد. استعاره قصه، ظرفیت آیات در برجستگی محتوا را به تصویر می­کشد و استعاره باران، پیشروی آیات به سوی هدف مد نظر نشان می‏دهد. استعاره کالا نیز هشداری به مخاطبان در جهت تبدیل‏نشدن به تاجرانی زیان­دیده در صورت استفاده نادرست از آیات است. همپوشانی‏ای که میان این استعاره­ها وجود دارد، پیدایش تدریجی یک سطح را نشان می‏دهد. این همپوشانی به دلیل وجود تضمن­های استعاری است که استعاره­های آیه را به یکدیگر پیوند می‏دهد و آنها را با یکدیگر منسجم می­سازد.

جهان فرهنگی قرآن شالوده‌ساز اصول و قواعد ساختاری و شناختاری است که با اتکا بر جهان‌بینی الهی تفسیر جامعی از زندگی سعادت‌مند بشری در یک سازة منطقی ارائه می‏دهد. در این سازه، شاخص تمایز برای معرفت در نگاهی کثرت‌گرایانه دیده می‌شود که تمام جنبه‌های اکتسابی و فطری شناخت انسان و نیز عقل عملی او به عنوان مبانی معرفت‌شناختی مورد توجه قرار می‌گیرد. در جهان فرهنگی قرآن، دستگاه معرفتی چونان گفتمان‌های معاصر صرفاً بر نگاه‌ آلی و تکسویة تجربی سامان نیافته، بلکه بر داده‌های متافیزیک نیز تأکید دارد که ضمن وجود ضمانت صدق، میزان خطاناپذیری‌اش از جمله در داوری‌های فرهنگی واجتماعی اندک است. در این حوزه، متناظر با حوزة هستی‌شناختی، نگاهی جامع حاکم است که هم به شیوه‌های مبتنی بر مشهودات بیرونی توجه دارد و هم شهودات درونی را از دایرة نظر دور نمی‌دارد. وحی در این گفتمان به عنوان منبع خطاناپذیر قلمداد می‌شود و منابع و ابزارهای دیگر شناخت این جهان فرهنگی از جمله ادراک عقلی، حواس، تاریخ و ادراک حضوری در کنار وحی در رتبة بعدی قرار دارند که به این هویت گفتمانی انتظام ویژه‌ای می‌دهند.

تصورات حسی بخشی از ادراکات تصوری جزئی هستند که در سایه برقراری ارتباط مستقیم حواس ظاهری با محسوسات خارجی به دست می­آیند و شناخت ماهیت آنها در فهم مباحث گوناگون معرفت­شناسی کارگشاست. نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال تبیین و تحلیل ماهیت ادراک حسی در نگاه صدرالمتألهین از رهگذر بررسی چیستی ادراک حسی، تبیین نظرات ادراک حسی، بررسی رابطه احساس و ادراک حسی، ترسیم فرایند شکل­گیری ادراک حسی و سنخ­شناسی علم نفس به احساس و ادراک حسی از منظر ایشان هستند. ملاصدرا میان احساس و ادراک حسی تمایز ایجاد نموده، صورت حسی را در تمام مراحل احساس و ادراک حسی مجرد می‏داند. به باور وی علم نفس به وجود معرفت حسی از سنخ علم حضوری است؛ اما علم به صورت ذهنی ادراک حسی از سنخ علوم حصولی است.

فهم بایسته سیستم­های هوشمند و یا به عبارتی سیستم­های مبتنی بر تکنولوژی «هوش مصنوعی» نیازمند یک دستگاه و چارچوب فلسفی مناسب است. به باور نویسندگان این مقاله پساپدیدارشناسی دون آیدی این چارچوب را فراهم می‌کند. ما در این مقاله برآنیم به این پرسش پاسخ دهیم که چرا دون آیدی برای تحلیل سیستم‌های هوشمند مناسب است و چارچوب تحلیلی وی چه امکاناتی خاصی را برای تحلیل این نوع سیستم ها فراروی ما می­نهد. در ادامه نشان دادیم تحلیل تکنولوژی در دو سطح خُرد و کلان ما را نه تنها از مواجهه خوش­بینانه یا بدبینانه صرف و پیشین بر حذر می‌دارد، بلکه مطالعات پسین بخش مهمی از این تحلیل خواهد بود؛ در حالی که آموزۀ دترمینیسم تکنولوژیک را نیز بر نمی­تابد و علاوه بر این ویژگی­های خاص سیستم­های هوشمند همچون «خودکاربودن»، «استقلال نسبی از طراح»، «یادگیری از محیط»، «تکمیل نظام قوانین پایه»، «درجه­ای از تعین­ناپذیری و پیش­بینی­ناپذیری»، «امکان تلفیق‌شدن و یکپارچه‌شدن این سیستم­ها با دیگر سیستم­های هوشمند انسانی یا غیر انسانی» در تعیّن نحوه «نسبت» آنها در سه‌گانه انسان- ابزار- جهان می­بایست مورد ملاحظه قرار گیرد. در پایان نشان داده شد که چگونه تحلیل در سطح خُرد در چهار محور (تجسد، هرمونتیکی، غیریت و زمینه) تکنولوژی‌های هوشمند را طبقه‌بندی کرده، راه­هایی برای مواجهه با آنها پیش رویمان می­گشاید.