جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قدرت الهی از جمله مسائلی است که فیلسوفان و متکلمان اسلامی از دیرباز به واکاوی آن پرداخته‌اند. برخی فیلسوفان اسلامی آفرینش عالم براساس قدرت و اراده ذاتی او را ضروری و بنابراین عالم را قدیم می‌دانند. در مقابل، متکلمان معتقدند خداوند ابتدا آفرینش عالم را ترک کرده‌ و سپس قدرت او به خلقت عالم تعلق گرفته است؛ ازاین‌‌رو عالم حادث است. فیلسوفان رأی آنها را نمی‌‌پذیرند و اشکال‌‌های متعددی بر آنها وارد می‌‌دانند. خواجه طوسی به اشکالات فیلسوفان پاسخ می‌‌دهد. این نوشتار برآن است تا از طریق روش کتابخانه‌ای و شیوه تحلیلی اشکالات فیلسوف را تحلیل و پاسخ‌‌های خواجه نصیر به آنها را از دو زاویه مورد بررسی قرار دهد. پاسخ‌ها بر مبنای دیدگاه متکلمان و بر اساس شیوه کلامی- فلسفی خودِ خواجه نصیر ارائه شده است. حاصل تحلیل این دو اندیشه فلسفی و کلامی آن است که پاسخ‌های خواجه به اشکالات وارد بر دیدگاه‌های صرفاً کلامی متکلمان کفایت نمی‌کند؛ امّا با وجود تعارض ظاهری دیدگاه او با دیدگاه فیلسوفان در مورد قدرت خداوند، از طریق تمایز قائل‌شدن میان دیدگاه هستی‌شناسانه فیلسوف و نظرگاه معرفت‌شناسانه خواجه نصیر می‌‌توان راه‌‌حلی برای تعارض ظاهری دیدگاه‌های فیلسوف و خواجه‌ درباره قدرت خداوند ارائه داد.

با آن‌که تقابلی بین سطح معرفت فطری و درک اصول ارزش‌ها نیست، امّا در نگاه اول بین معرفت و تسلیم‌پذیری تقابل و دوگانگی به چشم می‌خورد. معرفت حصولی عقلی نیز به جای دوگانگی، زمینه‌ساز تسلیم‌پذیری است. به حکم عقل بین تقلید و تعقل نیز تقابلی نخواهد بود. بخش عمده‌ این تقابل به دلیل نادیده گرفتن حکم عقل به محدودیت‌ها و خطاهای خویش است که بن‌مایه نزاع‌ها و در پی آن تنوّع مواجهه‌ها را پدید می‌آورد. این مقاله کوشیده است تا با روش توصیفی- تحلیلی مواجهه برخی از اندیشمندان اشعری، معتزلی و شیعی درباره دوگانگی اندیشه‌ورزی با تسلیم‌پذیری را بیان و راه‌حل آنان را در برطرف‌سازی این چالش نشان دهد. می‌توان نتیجه گرفت که ما با طیف وسیعی از نظرات متفاوت پیرامون رویکرد عقل در مواجهه با مباحث دینی و چگونگی استنباط احکام فقهی در اسلام مواجه هستیم. گروهی استفاده از عقل و دلایل عقلی را به‌عنوان منبع و خاستگاهی برای وصول به این معارف ضروری می‌دانند. مکتب کلامی معتزله و شیعه جزء این دسته محسوب می‌شوند.

استنباط آموزه‌‌های کلامی که یکی از مهم‌‌ترین وظایف علم کلام است، بر اساس روش‌‌های عقلی و نقلی صورت می‌‌گیرد. در مقاله حاضر که به شیوه کتابخانه‌‌ای و توصیفی گردآوری شده، روش‌‌های استدلال عقلی در مدرسه کلامی شیراز بررسی شده است. مدرسه‌‌ای که به مدّت سه قرن یعنی قرون هشتم، نهم و دهم کانون اصلی جمعی از متفکران و بزرگانی چون میرسید شریف جرجانی، صدرالدین دشتکی، جلال‌‌الدین دوانی، غیاث‌‌الدین منصور دشتکی، محقق خفری و... بوده است. با توصیف و تحلیل استدلال‌‌های عقلی به‌‌کار رفته در دفاع از عقاید وکتب کلامی موجود در این مدرسه می‌‌توان به متکلم- فیلسوف بودن اندیشمندان این مدرسه پی برد و به کشف روش‌‌های استدلال عقلی آنان در استنباط گزاره‌‌های کلامی پرداخت. این مدرسه کلامی به جهت سابقه تأسیس آن به دست برخی متکلمان سنی و سپس تغییر رویکرد به مذهب شیعی، از عقل عملی استفاده چندانی در مسائل اعتقادی نداشته است، ولی از عقل نظری با روش‌‌هایی همچون استحاله دور، تسلسل و ترجیح بلامرجح و براهینی چون برهان خلف، لم و ان، سبر و تقسیم، تضایف، واحد و مجموع، تطبیق و همچنین استلزام‌‌گیری عقلی بهره گرفته است.

قاعده الواحد (الواحد لایصدر عنه إلّا الواحد) یکی از قواعد مهم و بحث‌برانگیز فلسفی است که همواره مورد توجه فلاسفه و متکلمان بوده است. از ابتدای طرح این نظریه در جهان اسلام، این قاعده مورد پذیرش فلاسفه و مورد انکار بسیاری از متکلمان قرار گرفته است. فیلسوفانی همچون فارابی و ابن‌سینا به طرح و اثبات این نظریه در عالم اسلام پرداخته‌اند. شاید بتوان گفت تمام ادله مهم برای اثبات این قاعده توسط ابن‌سینا مطرح شده است. در این میان، متکلمان به دلایل متعدد همچون محدود شدن قدرت خدا یا فاعل موجَب تلقی شدن خداوند با این نظریه مخالفت می‌کردند. یکی از این متکلمان ‌ابن‌ملاحمی خوارزمی است که با استناد به ناسازگاری قاعده با سخنان خود فلاسفه و ادعای محدود شدن قدرت الهی به نقد این قاعده پرداخته است. این مقاله به ترتیب به بررسی پیشینه قاعده الواحد، ایضاح مفهومی، براهین و نقد ابن‌ملاحمی خوارزمی پرداخته است.

رابرت تننت از اولین فیلسوفانی است که سعی داشته است تا نزاع برهان نظم و نظریه تکامل را برطرف سازد. او با پذیرش نظریه تکامل، بر کیفیت هدفمند فرآیند تکاملی تأکید دارد. تقریر استقرایی وی از برهان نظم، بر پایه وجود نظم در جهان به مثابه یک کل، مبتنی است و جهان را با کثرتی درهم‌‌تنیده از شش‌‌گونه سازگاری به تصویر می‌‌کشد. از امتیازات این برهان، ابتناء بر جنبه‌های معرفت‌شناسانه و هستی‌‌شناسانه زیبایی در جهان طبیعت است. در این پژوهش، ابتدا با روش توصیفی- تحلیلی، استدلال تننت تقریر شده و پس از آن بر اساس اندیشه اسلامی، ارزیابی مناسبی از این استدلال انجام گرفته است. یافته‌‌های تحقیق نشان می‌‌دهد که دیدگاه تننت در باب جهان به عنوان یک کل، قابل مقایسه با نظریه وحدت شخصی عالم طبیعت در تفکر اسلامی است و نظریه تکامل ـ بر فرض صحت ـ با اثبات تدبیر در کل عالم منافاتی ندارد.‌‌

نقد از روش‌های مؤثر برای سنجش آراء و اندیشه‌‌ها و تشخیص نقاط قوت و ضعف آثار نویسندگان است. با بهره‌‌گیری از این روش می‌‌توان سره را از ناسره بازشناخت. در بین روش‌‌های نقد، نقد روشی از اولویت فراوانی برخوردار است. این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای تدوین شده و بر این فرضیه استوار است که وهابیان به ویژه نویسنده کتاب اصول مذهب الشیعة، به دلایلی همانند پیش‌‌فرض‌‌های ناصواب، کینه و حسادت، تفاوت فرهنگی، ضعف علمی و... در موارد فراوانی مغالطه کرده‌اند. بررسی نشان می‌‌دهد کتاب اصول مذهب الشیعة، در بررسی مذهب امامیه، به جای روش علمی از مغالطه‌‌های حمله‌ شخصی، دروغ، تعمیم نابجا، نقل قول ناقص، تحریف، تفسیر نادرست، علت جعلی، ادعای بداهت، توسل به مرجع کذب، تحریک احساسات و مغالطه تمثیل بهره برده و از روش علمی برای نقد شیعه استفاده نکرده است.