جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از نيازهاي دروني و حاجات وجودي انسان بيناي عقلي و بيدارِ قلبي، «سلوک الي‌الله» و «رشد معنوي» است که با ساحات و سطوح وجودي آدميان و ساختار و هندسة هستي‌شان هماهنگ است و با اضلاع منظومه‌وارِ طبيعت، غريزه و فطرت پيوند حقيقي دارد. ضرورت تحقيق در اين زمينه آن‌گاه خودنمايي مي‌کند که با «اصالت فطرت» و«اهميت طبيعت و غريزه» سنجيده شود تا استعدادها، استحقاق‌ها، طبايع و مزاج‌هاي انسان در صراطِ مستقيمِ سلوک و سبيلِ رشدِ معنوي مورد توجه همه‌جانبه باشد. اينجاست که سخن از «نقش کثرت‌گرايي سلوکي در رشد معنوي» به ميان مي‌آيد و اين پرسش طرح خواهد شد که آيا در سير و سلوک باطني و رشد معنوي، کثرت وجود دارد؟ اگر آري، چه نوع کثرتي است که هم صائب و صادق و هم در متن صراطِ سلوک قابل تبيين و تعيين باشد؟ مقالة حاضر در سه محور: کثرت‌گرايي بينشي، گرايشي و روشي پاسخي بدين پرسش است تا هر کدام از کثرات ياد شده را مورد تحليل و تعليل قرار داده است.

هدف مقالة پيش‌رو اين است که رابطة شهود عرفاني و علم حضوري را با توجه به نصوص ابن‌عربي بررسي و نقد کند. ازاين‌رو، سؤال آن از اين ‌قرار است: آيا دليلي، به‌ويژه از ابن‌عربي، بر حضوري بودن شهود عرفاني در دست داريم؟ بديهي است که روش اين بحث بايد استقرايي، همراه با تحليل باشد تا همة نصوص مربوطه از لحاظ دلالت، تحليل و بررسي شود. ضرورت اين بحث، به سبب رابطة تنگاتنگ شهود و علم حضوري در ذهن بسياري از پژوهشگران، آشکار است. پيشنهاد مقاله، با توجه به ضعف شواهد ديگر، اين است که حضوري بودن شهود عرفاني را مي‌توان از لحاظ تأمل در معناي لغوي آن فهميد؛ وگرنه حصولي بودن آن، طبق نظر ابن‌عربي متعين مي‌شود؛ ولي نه هر علم حصولي؛ بلکه علم حصولي‌اي که از جنس علم حدسي است. تفسير شهود به علم حدسي، هم با مفهوم القا سازگار است و هم با ديدگاه عرفاي پيش از ابن‌عربي کاملاً هماهنگ است.

امروزه مسئله معنويت‌گرايي براي بشر اهميت شاياني پيدا کرده است. در اين زمينه ديدگاه‌هاي متعدد و گاه متضادي مطرح شده است که از جملۀ آنها نظريه معنويت مدرن است. مطابق با اين رويکرد، در اين روزگار معنويت ديني کارآمدي خود را براي بشر مدرن از دست داده، و او را بيشتر با رنج و سرگرداني مواجه ساخته است. لذا اين نظريه درصدد است، طرحي نو درانداخته و معنويتي متناسب با نياز انسان امروزي و در راستاي لوازم و اقتضائات مدرنيته ارائه دهد. پژوهش حاضر مي‌کوشد با بررسي تطبيقي ـ انتقادي رهيافت‌هاي معنويت ديني و مدرن از منظر «عقلانيتِ ايمان»، ميزان ارزش و اعتبار هر يک از اين دو رهيافت را نشان دهد. نتايجي که با روش کتابخانه‌اي و شيوۀ توصيفي ـ تحليلي گردآوري شده، گوياي آن است که معنويت ديني در اين رويارويي دست برتر و بالاتري دارد. معنويت مدرن با تمايز و تفکيک ايمان از معرفت و استدلال و به نحوي پذيرش ايمان ناواقع‌گروانه، راجع به حقانيت و دفاع منطقي از باورهاي ايماني بلکه باورهاي معنوي خود در برابر ديدگاه‌هاي مخالف با چالش جدي مواجه است. همچنين در اين پژوهش، اشکالات اساسي ديگري نيز بر اين نظريه وارد آمده است.

افزون بر آية «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» که دستور صريح به پرداختن به محاسبة نفس است، آيات بسيار ديگري در قرآن کريم به چشم مي‌خورد که آنها هم به نوعي فراخواني به محاسبة نفس دارند. مقالة پيشِ رو پژوهشي است که براي نخستين بار کوشيده است تا نگاه تفصيلي قرآن به مسئلة محاسبه نفس را بررسي و تحليل کند. مجموعة آيات قرآني‌اي که دلالتي روشن بر محاسبة نفس دارند، مطابق آنچه در اين پژوهش آمده است، مي‌توان در يازده بخش دسته‌بندي کرد. اگر‌چه اصل اهميت محاسبة نفس مورد توافق همة امت اسلام است، اما عارفان مسلمان بيش از ديگر نحله‌هاي اسلامي به آيات محاسبة نفس توجه نشان داده‌اند و از‌اين‌رو در اين پژوهش، بازتاب هر کدام از اين يازده دسته از آيات شريفة قرآن کريم در آثار عرفاني دربارة محاسبة نفس نيز بررسي قرار شده است. اشاره به حداقل برخي از آيات مندرج در هر کدام از اين يازده دسته را مي‌توان در آثار عرفاني مربوط به محاسبة نفس دنبال کرد؛ اما به رغم اهميت مسئله، حتي در ميان عارفان نيز تا کنون کسي در‌صدد جمع‌آوري و تحليل همة آيات قرآن در اين باره نبوده است.

اشو معتقد است که انسان‌ها امکان دستيابي به معرفت را دارند و ابزارهاي متفاوتي، با توجه به متعلق شناسايي انسان، همچون حواس، مرجعيت، تعقل، و تجربة دروني و شهود در اختيار آنها قرار دارد. آنچه از سخنان او به دست مي‌آيد، اين است که امور مادي و طبيعي از راه حس و عقل براي انسان آشکار مي‌شوند؛ اما انسان‌ها تنها با استفاده از تجربه و شهود مي‌توانند به حقيقت، معناي زندگي و روشن‌ضميري دست پيدا کنند. چنين رويکردي، با تبييني که اشو بيان مي‌دارد، حاصلي جز اين ندارد که از طرفي عقل، منطق و فلسفه به شدت مورد نقد قرار مي‌گيرند و از سوي ديگر، نسبيت‌گرايي و پلوراليسم، در سخنان او پذيرفته مي‌شوند.

داشتن حيات و زندگي گوارا، طيب و پاك، همواره دغدغة بشر در طول تاريخ بوده است؛ زندگي فردي و اجتماعي آرماني، بدون ظلم، بي‌عدالتي، قرين سعادت، كمال و جاودانه. در انديشة صدرايي، انسان مي‌تواند براي خود در دنيا و آخرت حياتي پاك، جاودانه و طيب رقم بزند؛ زندگي فردي و اجتماعي، مؤمنانه، پاک و گواراي دنيايي كه زندگي اخروي سعادتمندانه، جاودانه، سرشار از نعمات الهي و مقام قرب و رضوان الهي را رقم خواهد زد. از نظر ملاصدرا، انسان داراي حيات دنيوي، برزخي و اخروي است و حيات حقيقي،‌ حياتي است که با اطاعت از فرمان الهي، منجر به حياتي برتر از حيات دنيا مي‌شود. نفس در ابتداي شکل‌گيري خود، امري کاملاً طبيعي و محدث از بدن است و با گذر زمان و بر اثر حرکت جوهري، مراتب رشد را مي‌پيمايد و از مرتبه نازلة اوليه خود جدا مي‌شود. انسان با اراده، اختيار و فطرت پاك و سرشت خداداي خويش و با ايمان و عمل صالح و طي مسير عبوديت و بندگي خدا و رستن از عالم مادي و دل شستن از محدوديت‌هاي زميني، مي‌تواند در همين دنيا، مقرب درگاه الوهي، و بندة صالح حضرت حق، انسان كامل و به مقام قرب و رضوان الهي نائل آيد. اين پژوهش، با رويكردي تحليلي و نظري، به واكاوي چيستي و جايگاه حيات طيبه در انديشة صدرا مي‌پردازد.