جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم در باب خداشناسی، چگونگی ارتباط میان ذات و صفات الاهی است. در طول تاریخ متکلمان و فیلسوفان مسلمان دیدگاه‌های مختلفی در این باره ابراز کرده‌‌اند. مهم‌ترین این نظریات عبارت‌اند از: نفی صفات از ذات، عینیت ذات و صفات، زیادت صفات بر ذات، نیابت ذات از صفات و نظریه احوال. بسیاری از علمای شیعه نظریه «نیابت ذات از صفات» را به معتزله نسبت داده‌اند. این نوشتار در صدد است با جمع‌آوری اقوال ملل و نحل‌نویسان و علمای شیعه، تاریخچه و چرایی انتساب نظریه نیابت به معتزله را بررسی کند. پس از تحلیل تاریخی و مراجعه به نوشته‌های دانشمندان معتزلی به نظر می‌رسد انتساب نظریه نیابت به آنها نادرست بوده و باید این نظریه را خوانشی متفاوت از نظریه عینیت ذات از صفات دانست یا آن را زیرمجموعه نظریه نفی صفات از ذات به حساب آورد نه نظریه‌ای جداگانه.

در سال‌های اخیر، به علت مقابله شیعه با جریان‌های تکفیری و تأکید بر تقریب و وحدت امت اسلامی، عده‌ای با تفکر افراطی تکفیری، برای تخریب شیعه، این مذهب را به تفکر تکفیری متهم کرده، و راهبرد شیعه‌هراسی را در دستور کار خویش قرار داده‌اند. یکی از دلایل مهم این اتهام، توهم تلازم اعتقاد به امامت، به عنوان اصلی از اصول دین، با کفر مخالفان آن است. در این پژوهش با روش توصیفی­تحلیلی، با استفاده از سیره نظری و عملی اهل بیت (ع)، ضوابط تکفیر از دیدگاه شیعه تبیین شده که عبارت­اند از: انکار سه اصل توحید، نبوت و معاد، ضروریات و احکام قطعی دین با شرایط خاص و فقدان موانع. با تبیین این مقدمات، این نتیجه به دست آمده است که شیعیان به اسلام اظهارکنندگان به شهادتین (به غیر از نواصب و غالیان) اعتقاد دارند و نسبت‌دادن اتهام تفکر تکفیری به شیعه، غیرعالمانه و مغرضانه است.

روش تفسیر صوفیانه از جمله روش‌هایی است که از قرون نخستین اسلامی توجه برخی از مفسران را برانگیخته و با نگاه به باطن و بر اساس داده‌های حاصل از کشف و شهود، به تفسیر قرآن کریم پرداخته‌اند و تفاسیری با نگاه صوفیانه به وجود آورده‌اند. اما تفاسیر صوفیانه، همواره در معرض نقد محققانی بوده که دیدگاهشان نمایانگر نگاه رسمی مذاهبشان بوده ‌است. این مقاله دیدگاه ذهبی و محمدهادی معرفت را درباره روش تفسیر صوفیانه می‌کاود که دیدگاه هر دو همراه با نقد است؛ با این تفاوت که ذهبی، با تفکیک تصوف به عملی و نظری، با نگاه مثبتی به تفاسیری که بر اساس تصوف عملی نوشته شده، می‌نگرد اما نقد محمدهادی معرفت تقریباً تمامی ارکان تفاسیر صوفیانه را در بر می‌گیرد، که بر این اساس، وی تمامی تفاسیر صوفیانه را ذوقی می‌داند. تفاوت اصلی دیگر آن است که محمدهادی معرفت، برخلاف ذهبی و به رغم نقد بر تصوف، بر اساس تعالیم مذهب تشیع، با بسیاری از تأویلات و مفاهیم باطنی به‌دست‌آمده از تفاسیر عرفانی موافق است. همچنین، تفاسیر صوفیانه و عرفانی، در کلیت دارای مبانی شرعی در قرآن و حدیث‌اند. لذا بدون در نظر گرفتن این روش تفسیری نمی‌توان به فهم بخشی از آیات قرآن و همچنین احادیث دست یافت.

دلایل‌نگاری در سیره نبوی (ص) از قرن سوم هجری به وجود آمد. این شاخه از تاریخ‌نگاری پیامبر (ص) کتاب‌هایی را بررسی و معرفی می­کند که با تأکید ویژه بر معجزات و نشانه‌های پیامبری حضرت محمد (ص) سعی در اثبات نبوت وی دارد. تثبیت دلائل‌ النبوه یکی از مهم‌ترین آثار در تاریخ‌نگاری دلائل‌النبی است. نویسنده این اثر قاضی عبدالجبار همدانی، از بزرگان معتزله و قاضی‌القضات معروف ری، بود. وی هم در شیوه نگارش و هم در هدف نوشتن، راهی مستقل از دیگر نویسندگان کتب دلایل پیمود. از ویژگی‌های مهم این کتاب توجه نویسنده به واقعیت‌ها در اثبات نبوت حضرت محمد (ص) بوده است؛ چیزی که در دیگر کتب دلایل، به‌ویژه آثار حدیثی، کمتر به آن توجه شده است. در مقاله پیش رو می‌کوشیم زوایای مختلف کتاب تثبیت دلائل ‌النبوه را با تکیه بر خصایص دلایل‌نگاری بررسی کنیم. اینکه عبدالجبار همدانی درباره معجزات و نشانه‌های پیامبری حضرت محمد (ص) چگونه اندیشیده و قراردادن این تصویر در قاب دلایل‌نگاری پیامبر (ص)، در پژوهش حاضر بررسی شده است. روش تحقیق در این مقاله، کتاب‌خانه‌ای با تکیه بر منابع دست اول در کنار بهره‌گیری از تحقیقات جدید، و استفاده از شیوه تحلیلی‌توصیفی برای بررسی داده‌ها است.

مقتل الحسین (ع) موجود در المعجم الکبیر طبرانی از جمله مقاتل برجای‌مانده و قدیمی است که البته همچون دیگر کتاب‌های تاریخی و روایی از هجمه تحریفات عاشورایی مصون نمانده، و خواننده را در برخی مطالب مربوط به عاشورا در تردید قرار می‌دهد. گرچه طرق حدیثی کتاب‌های وی مسند و متصل است، اما با بررسی متنی روایات می‌توان دریافت که مؤلف با بیان اخباری خاص، سعی در نشان‌دادن رویکردی دارد که هدف اصلی نهضت امام را تحت تأثیر دیدگاهی ویژه قرار دهد. دیگر عالمان اهل‌ سنّت نیز این دیدگاه را از شخصیتی مانند طبرانی گرفته‌اند. لذا برخی از ایشان مانند ابن‌عساکر و ذهبی این روایات را با لعاب بیشتری نقل کرده‌اند. روایاتی که بیشتر مربوط به حوادث خارق‌العاده و غیرطبیعی پس از شهادت امام است سرمنشأ ایجاد دیدگاه طبرانی است. این مقتل علی‌رغم اخبار منفرد نسبت به دیگر کتب تاریخی یا حدیثی، بعضاً با وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار است و گاه ضمن ضعف جدی سند و متن و تناقضات و تعارضات عقلیِ جمع‌ناپذیر، شأن امام معصوم (ع) یا خاندان معصومان (ع) را مخدوش کرده و پایه‌های نااستواری برای تحقیق پیش‌ روی عالمان فریقین در قرن‌های بعد از خود قرار داده است. می‌توان گفت شیعه تأثیرپذیرترین مکتبی است که از این روایات خوشه‌چینی کرده است. در این بررسی با روش کتاب‌خانه‌ای و رویکردی تحلیلی‌انتقادی کوشیده‌ایم پس از توضیحاتی چند درباره کتاب وی، به برخی از این هجمه‌های تحریفی اشاره کنیم و بنیان‌های تاریخی و روایی‌اش را بکاویم.

یکی از مباحث مهم در عرصه ادله استنباط احکام در بین اندیشمندان اسلامی، حجیت سنت پیامبر و پذیرفتن یا نپذیرفتن اخبار آحاد است که در گذر زمان موافقان و مخالفان آنها دلایلی مطرح کرده‌اند. شافعی یکی از طرفداران حجیت سنت و اخبار آحاد در میان دانشمندان هم‌عصر خویش است که با اقامه استدلال‌هایی در تألیفاتش از جایگاه سنت دفاع کرده است. او با دلایلی از متون دینی و ادله عقلی، حجیت سنت را به صورت عام و حجیت خبر واحد را به صورت خاص بیان می‌کند و می‌گوید علاوه بر دلالت نصوص قرآنی بر حجیت سنت و بیان مجمل قرآن و تخصیص عموم آیات آن، در سنت احکامی سوای آنچه در قرآن آمده، وجود دارد که سنت زائد گفته می‌شود. این دیدگاه شافعی با دیدگاه برخی از اندیشمندان، از جمله شاطبی، به‌ظاهر همسویی ندارد. این مقاله استدلال مخالفان حجیت سنت و خبر آحاد در عصر شافعی و روزگار کنونی را می‌کاود. سپس دیدگاه شافعی را با توجه به ادله وی و با استناد به مفاد آیات و احادیث صحیح، درباره حجیت سنت بیان می‌کند و با استناد به متون دینی و تاریخی و با توجه به عملکرد صحابه، حجیت خبر واحد را با شروطی که وی می‌گوید بررسی می‌کند.

هدف این پژوهش بررسی اسمای الاهی و ارتباط آنها با مبانی و اصول بنیادین فلسفه وحدت وجودی ابن‌عربی است. بدین‌منظور، منابع دست اول که به قلم ابن‌عربی نگاشته شدهو منابع دست دوم که آثار وی را شرح و بسط کرده به‌دقت بررسی شد. تحلیل محتوای منابع یادشده نشان داد که مفاهیم بنیادی فلسفه وحدت وجودی ابن‌عربی با اسمای الاهی ارتباط وجودی دارد. به عبارت دیگر، مفاهیم «تجلّی»، «رحمت» و «آفرینش» از جانب حضرت حق از طریق اسمای الاهی محقَّق می‌شود. همچنین، بر اساس یافته‌های این پژوهش، اسمای الاهی از نظر ابن‌عربی بی‌شمار و ذومراتب‌اند. والاترین اسمِ الاهی «الله» است که همچون ذات حضرت حق واحد است. امَّهات، امامان و پیشوایان اسما از اسم «الله» صادر می‌شوند. اسمای الاهی که از اسم «الله» صادر می‌شوند مرتبه وجودی فروتری دارند و به عنوان کارگزاران یا «سَدَنه» باعث خلق عالَم مادی می‌شوند. از طرفی، همه اسمای الاهی یکجا در انسان کامل مستجمع است و انسان آینه صیقل‌یافته است که اسمای الاهی را به صورت کامل نشان می‌دهد. در این مقاله هر یک از این مفاهیم عرفانی و وجودی را به‌تفصیل شرح می‌دهیم و ارتباط جوهری هر مفهوم را با اسمای الاهی مطرح می‌کنیم.

بحث از «توحید» و «انسان کامل» دو محور اصلی عرفان اسلامی را تشکیل می‌دهد. این دو مفهوم نسبت تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند، به گونه‌ای که برای رسیدن به توحید، بحث از انسان کامل ضروری است. بررسی رابطه «انسان کامل» با سایر اصطلاحات عرفانی یکی از راه‌های درک بهتر مفهوم «انسان کامل» محسوب می‌شود. در این مقاله به روش تحلیلی و با هدف آشنایی بیشتر با جایگاه حقیقی انسان کامل در عالم هستی و نیز تبیین بخشی از اندیشه عرفانی امام خمینی، رابطه و نسبت انسان کامل با سه تعبیر کلیدی «اسم اعظم»، «جلاء و استجلاء» و «کون جامع» بررسی خواهد شد. در نهایت روشن می‌شود که از نظر وی رابطه انسان کامل با اسم اعظم، رابطه ظاهر و مظهر، با جلاء و استجلاء، رابطه تجلی و متجلی، و با کون جامع، رابطه عینیت است و هر کدام تعبیری از دیگری به شمار می‌آید.

المنار یکی از مهم‌ترین تفسیرهای اهل سنت با گرایش عقلی‌اجتماعی در سده معاصر به ‌شمار می‌آید. ریشه تمایل‌های خردگرایانه صاحبان المنار را می‌توان در اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه آنها جست‌وجو کرد. تأکید عبده و رشید رضا بر بازگشت به قرآن و بازخوانی سنت اسلامیِ متناسب با نیازهای روز جامعه، سبب توجه بیش از پیش آنها به عقل‌گرایی شده است؛ امری که افراط در آن به تأویل‌های دور از ذهن و تفسیر به رأی انجامیده است. این پژوهش با بررسی و تحلیل محتوای تفسیر المنار در صدد است ضمن تبیین ماهیت تجربی عقل‌گرایی عبده و رشید رضا، ارکان خردگرایی تفسیر المنار را استخراج، و اشکال‌های وارد بر آن را بررسی کند. بر مبنای نتایج پژوهش، صاحبان تفسیر المنار به عقل تجربی گرایش دارند و به‌شدت با عقل فلسفی مخالف‌اند. هماهنگی میان قرآن و یافته‌های تجربی، همچنین نفی نقل‌گرایی در پی تقلیدگریزی از مهم‌ترین ارکان گرایش عقلی در تفسیر المنار است. از برجسته‌ترین اشکال‌های گرایش عقلی تفسیر المنار نیز می‌توان به تأویل‌های مادی و حس‌گرایانه و رویکرد سلفی‌گرایانه اشاره کرد. این آسیب‌ها که بیشتر پس از حیات عبده در المنار رخنه کرده، سبب دوگانگی رویکرد این تفسیر شده است.

نظریه‌های «اثبات بلاکیف» و «روح معنا» دو نظریه مطرح در حوزه معناشناسی اوصاف الاهی است. دیدگاه اثبات بلاکیف قرائت‌های متفاوتی دارد. در این مقاله قرائت ابن‌تیمیه از این نظریه را بررسی می‌کنیم. او با تفکیک بین ساحت معنا و ساحت کیفیت از طرفی و تمسک به اشتراک معنوی و پرهیز از خلط مفاهیم و خصوصیت‌های مصداقی از طرف دیگر، تحلیلی نسبتاً جامع مطرح کرده و از معضلات پیش‌ رو گذشته است. وی علم به معانی صفات الاهی را ممکن و علم به کیفیت آن را برای مخلوقات، ممتنع می‌داند. اشتراک معنوی مفاهیم صفات، منشأ معلوم‌بودن معنا، و ناممکن‌بودن احاطه بر ذات حق‌تعالی، منشأ مجهول‌بودن کیفیت است. از سوی دیگر، طباطبایی با پذیرش نظریه «روح معنا»، معنای حقیقی را به «روح معنا» بازمی‌گرداند. طبق این نظریه، الفاظ بر ارواح معانی وضع شده‌اند و خصوصیات مصادیق در معانی آنها لحاظ نشده است. از این‌رو استعمال آنها در مصادیق معقول و معنوی، همچون مصادیق محسوس و ظاهری، حقیقی است و نه مجازی. با بررسی تطبیقی میان این دو نظریه مشخص می‌شود که نظریه اثبات بلاکیف با قرائت ابن‌تیمیه بازگشت‌پذیر به نظریه روح معنا است.