جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان خوارج که در نیمه نخست قرن اوّل هجری روی کار آمد، پس از سرکوب در شهرهای مرکزی خلافت، به سرزمین­های دوردست و حاشیه­ای جهان اسلام چون شمال افریقا روانه شد. خوارج که بعدها دولت­ صفری‌مذهب بنی‌­مدرار (296ـ140ق) و دولت اباضی‌­مذهب بنی­رستم (296ـ144ق) را در شمال افریقا تشکیل دادند، در آغاز به منظور جلب حمایت بربرها، به نشر آرا و اندیشه­های انقلابی خود پرداختند؛ زیرا این اندیشه­ها با خواست بربرها مبنی بر شورش علیه دستگاه خلافت اسلامی سازگار بود؛ اما با گذشت زمان، این اندیشه­ها صورت انقلابی اوّلیه خود را از دست داد و در برخورد با دستگاه خلافت عباسی و عاملان حکومتی آنان، به حالتی دوستانه و متعادل درآمد. این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از ابزار مطالعه کتابخانه­ای، به دنبال تبیین چرایی دگرگونی اندیشه­های سیاسی اوّلیه خوارج شمال افریقا است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که خوارج پس از ورود به عرصه سیاست و سیاست­ورزی و با قرار گرفتن در فضای سیاسی جدید و ظهور رقیبان جدیدی چون ادارسه و فاطمیان، متأثر از ملزومات عمل­گرایانه، به تغییر و تعدیل نگرش و اندیشه­های اوّلیه خود پرداختند.

دانش صحابه‌نگاری، یکی از حوزه‌های مهم معرفتی در میان علوم اسلامی، در کنار فقه و حدیث است که پیشینه‌‌ای بیش از ده قرن دارد و علمای جهان اسلام در طول این مدت، با عنایتی خاص که ناشی از تأثیر آن بر دیگر حوزههای معرفتی بوده است، بدان توجه نموده و با کوشش فراوان، با فراز و فرودهای این دانش، صدها کتاب درباره شناخت صحابه رسول‌اللهs تدوین کرده‌اند. ایرانیان در این بخش از دانش علوم اسلامی، چنان تلاشی داشته‌‌اند که نسبت به دیگر اقوام و ملت‌های اسلامی، سهم بسیار قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند؛ تا جایی که برخی از صحابه‌نگاری‌های آنان، از منابع و مراجع اصلی دیگر صحابه‌نگاران به شمار می‌رود. آنان هم از جهت ساختار و هم از جهت محتوا، گام‌‌های مؤثری در پیشبرد این دانش برداشتند. این نوشتار، بیانی است مختصر از نقش و تلاش علمی ایرانیان در دانش صحابه‌نگاری. هدف این نوشتار، طرح مسئله، معرفی آثار مهم ایرانیان و نقش آنان در دانش صحابه‌نگاری است. بدیهی است که توضیح درباره همه تألیفات آنان، در این مقاله امکان ندارد. بنابراین، تنها برای نزدیک شدن به هدفی که دنبال می‌شود، پس از ارائه فهرستی از صحابه‌نگاری‌های ایرانیان، به معرفی و توضیح مختصری درباره اسامی برخی از صحابه‌نگاران مشهور ایرانی و کتاب‌های آنان ـ که تأثیر قابل توجهی بر صحابه‌نگاری‌های پس از خود داشته‌اند ـ پرداخته خواهد شد.

زنان در خاندان حکومتگر فاطمی مصر (358-567ﻫ.ق/968-1171م) به سبب برخورداری از ثروت و منزلت اجتماعی، منشأ آثار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای در جامعه مصرگردیدند. این نوشتار، به دنبال تحلیل کارکردهای زنان در خلافت فاطمی می‌باشد تا نمایان شود مقام و جایگاه آنان چه کارکردهایی در سیاست، اجتماع و فرهنگ مصر عصر فاطمی را برای آنان رقم زده است. (پرسش) بهره‌مندی از منزلت و نفوذ در دربار خلافت، به زنان فاطمی مانند دیگر سرزمین‌های جهان اسلام قدرت و موقعیت برتری می‌داد. (فرضیه) کارکردهای زنان خاندان فاطمی، در این پژوهش مورد توجه قرار می‌گیرد تا بازشناسی هدفمندی در این بافت از جامعه‌ مصر فاطمی ارائه گردد. (روش) دستاورد تحقیق، شناسایی گونه‌های کارکردی زنان خاندان فاطمی در مصر می‌باشد. کارکردهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زنان فاطمی، در این پژوهش ردیابی گردید. این کارکردها، گویای نتایج بهره‌برداری زنان از قدرت و منزلت اجتماعی در جامعه‌ فاطمی مصر می‌باشد. (دستاورد)

موقعیت راهبردی قلمرو فاطمیان، به‌ویژه بندرهای دریای سرخ، سبب شد تا آنان با کنترل راه‌ها و استفاده از مزایای آن، نقشی فعال و تأثیرگذار بر روند تجارت دنیای اسلام و خارج از آن ایفا کنند و مقاصد خود را با استفاده از عواید تجارت پیش ببرند. رویکرد خلافت فاطمی در توجه به بازرگانی، به ‌عنوان متغیری ثابت و مهم، موجبات شکوفایی بنادر مصر در دریای سرخ را فراهم نمود و هم‌زمان بر بندرهای فارس تأثیر منفی نهاد و موجبات افول تدریجی آن‌ها را فراهم کرد. پژوهش حاضر، با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش دارد که علل توجه فاطمیان به تجارت را مورد مطالعه قرار دهد و پاسخی به این سؤال بیابد: علل و زمینه‌های توجه فاطمیان به تجارت کد‌ام‌اند؟ و اتخاذ این سیاست، چه تأثیری بر بنادر ایالت فارس به ‌جای نهاده است؟

یکی از مسائل مورد توجه جهانگردان غربی که در ایران حضور یافته‌اند، نحوه اسلام آوردن گرجی‌ها، به‌ویژه در عهد صفویه و بعد از آن بوده است. عمده این جهانگردان، گرجی‌ها را در دین‌داری افرادی متزلزل و ضعیف معرفی کرده­اند و اسلام آوردن آنان را مصلحتی و ناشی از منفعت‌طلبی دانسته‌اند. از منظر جهانگردان غربی، گرجی­ها در آن دوره در آرزوی بازگشت به دین مسیحیت بودند. اما نتایج بررسی این پژوهش گویای این است که گرجی‌های ساکن ایران در عهد شاه‌عباس اول، به‌ویژه گرجی‌های کوچنده به مناطق مختلفی همچون اصفهان و مازندران، برخلاف این ادعا، عمدتاً از طبقه ضعیف گرجستان بوده و دل ‌خوشی از مسیحیت به‌عنوان دین طبقه ازناور و حاکمان گرجستان نداشتند. آنان در فرصت‌های مناسب اسلام اختیار کرده و برخلاف القائات برخی جهانگردان غربی، در دین جدید خود و مشخصاٌ مذهب تشیع، راسخ و استوار بوده و در درازمدت، منشأ خدمات ارزنده‌ای نیز بوده‌اند. اگر هم در موارد محدودی، بازگشت از دین اسلام وجود داشته، (با توجه به تفاوت طبقاتی موجود در گرجستان)، عمدتاٌ مربوط به برخی بزرگان و وابستگان حکام گرجی بوده است که به عللی مجبور به اقامت در ایران بوده و ندرتاً، بنا بر مصلحت و منفعت تغییر دین داده بودند.

مصر در آستانه ورود فاطمیان، دچار آشفتگی اجتماعی گسترده‌ای بود و جوهر صقلی، نماینده خلیفه فاطمی در مصر، تلاش نمود تا با راهبرد یک امان‌نامه، نوید امنیت و آرامش را دهد و در سایه آن، مذهب اسماعیلیه و جایگاه خلیفه فاطمی را نهادینه نماید. این نوشتار، به تبیین شاخص­های امنیت اجتماعی از دیدگاه جوهر صقلی و راهبردهای وی در برپایی اقتدار سیاسی و نظامی، امنیت اجتماعی، نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه و تحکیم جایگاه خلیفه فاطمی، پرداخته است. دستاورد پژوهش، نشانگر آن است که جوهر با راهبرد شاخص­های امنیت اجتماعی، مانند: آزادی اندیشه و رفتار، اقتدار و توان سیاسی نظامی، توانمندی و فرصت­سازی، عدالت، همزیستی و همبستگی، امید به آینده، آرامش اجتماعی و روانی، امید به وجود منجی نجات­بخش، مبارزه با محتکران، و نیز شاخص­های امنیت نظامی، همچون: اقتدار نظامی در برابر تهدیدها، مبارزه با ناامنی اجتماعی، مبارزه با مخالفان و برهم‌زنندگان نظم و امنیت و نیز برپایی دیوان مظالم، به نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه در مصر پرداخت.

انسان­ها از آغازین روزهای شکل­گیری تمدن بشری، تلاش کرده­اند تا با روش­های گوناگون، اموری را از دیگران مخفی نگه دارند؛ در این میان لغزها و معماها، از قدیمی­ترین این شیوه­ها به شمار می­آیند که دربرگیرندة بعضی از سنت­ها، آداب و رسوم و تاریخ یک جامعه هستند. در این مقال سعی شده است که با بررسی کوتاه، جایگاه این هنر یا علم در مقطع زمانی سلسلة صفویه تبیین شود. به عبارت روشن­تر پاسخی درخور برای این سؤال که: «جایگاه علم معما و لغز در عهد صفویه چگونه بود؟» ارائه شود. به نظر می­رسد آنچه از ابتدا تا انتهای دوره صفویه (907-1148ق) به عنوان معما ادامه یافت، سنتی از پیش باقی‌مانده بود که با کتابت آثار به جای مانده از گذشته، رواج پیدا کرد و به عنوان یک دانش، فن و هنر در میان آموزش­ها و متون درسی حفظ شد و همچنان مورد اقبال قرار گرفت.

صوفیان از قرن پنجم، در شهر لاهور مانند سایر شهرهای شبه‌قاره هند، مورد احترام مذاهب، مسالک و فرقه‌های مختلف قرار گرفتند. ازاین‌رو، ساخت مراقد و رفتن به مزارات آنها، امری مطلوب بوده است. هرساله مجالس باشکوه در روزهای تولد و یا وفات صوفیان با اسم بزرگداشت آنان برگزار می‌شوند که آن را به ‌اصطلاح مردم شبه‌قاره هند، «عُرس» می‌گویند. امروزه، برگزاری آیین عرسِ مزارات مشهور لاهور، به عنوان یک فرهنگ شکل گرفته است. این نوشتار، در صدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و میدانی، به این پرسش پاسخ دهد که چه تحلیل تاریخی از آیین عرس مزارات مشهور لاهور می‌توان ارائه کرد؟ نتایج این بررسی، نشانگر آن است که فرهنگ زیارت و بزرگداشت سالیانه، قبل از ورود اسلام به شبه‌قاره هند، وجود داشت که در فرهنگ جدید، یعنی فرهنگ اسلامی ـ هندویی هم رسوخ پیدا کرد. تأثیرپذیری از فرهنگ هند و اسلام مرقدگرا، از ریشه‌های مهم جایگاه اجتماعی و فرهنگی صوفیان و حمایت گورکانیان (1274ـ932ﻫ.ق) از آنهاست. گسترش و شکل‌گیری گردشگری مذهبی، مراکز فرهنگی و فرهنگ پیر و مرید، از پیامدهای مهم آیین عرس بوده است.

دیدگاه‌های مختلف درباره مسئله جبر و اختیار، با اندک تفاوتی، به قلمرو تاریخ هم دامن گسترانده است. مورخان، متأثر از اینکه تاریخ را تا چه اندازه عرصه نقش‌آفرینی انسان بدانند یا جلوه‌گاه اراده خدای انسان، گرایش‌های مختلفی دارند. مشیّت‌گرایی، عنوانی عمومی برای اشاره به طیفی از رویکردهاست که خواسته خداوند را در رویداد‌های تاریخی مؤثر می‌داند. تقدیرگرایی را می‌توان یک سر این طیف دانست که انسان را فاقد اراده و اسیر بی‌اختیار مشیّت الهی می‌شمرد و قانون‌گرایی مشروط را طرف دیگر این طیف که ضمن باور به اراده انسان‌ها، خداوند را دارای توجهی عام در همه زمینه‌ها و دخالت مستقیم در برخی امور می‌داند. این نوشتار، کوشیده است باور به مشیّت الهی را در آثار مورخان مسلمان قرن سوم تا ششم هجری با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی جهت‌دار، و همچنین، تحلیل محتوای کمّی، مورد بررسی قرار دهد. یافته‌‌های تحقیق، نشانگر آن است که طبری و بیهقی را می‌توان در شمار مورخان تقدیرگرا قرار داد و یعقوبی، مسعودی، مسکویه و مقدسی را جزو مورخان قانون‌گرای مشروط.

نویسندگان مسلمان از قرون اوّلیه، در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه اقتصادی و مالی حکومت اسلامی را مورد توجه قرار ­دادند و تک­نگاری‌های بسیاری را با موضوعات اقتصادی و مالی تحت عناوینی همچون: اموال، جزیه، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار (نرخ‌ها) و مانند آن را تدوین نمودند. از شاخه­های فرعی مالیه­نگاری­ به غیر­ از خمس، زکات و یا جزیه، تدوین آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اِقطاع می‌باشد. فتوحات و مسائل پیش رو، نیازهای تقنینی و سیاسی حکومت اسلامی و علم‌الاخبار و خبرنگاری، به عنوان سه عامل اصلی باعث توجه نویسندگان به تدوین ­آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع بوده است. جنبه سیاسی و حکومتی بودن ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع، بیشترین تأثیر را بر رویکرد، هدف، جایگاه و گرایش‌های مذهبی نویسندگان و جغرافیای تاریخی و تعدد آثار خراجی داشته است؛ چرا که خراج، به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مالی دولت اسلامی مطرح بوده است. با توجه به اینکه چهار موضوع مالی فوق، از جمله امور دیوانی بوده که تحت کنترل و تسلط حاکمیت وقت قرار داشته، ما در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، استفاده از منابع اوّلیه و از طریق مطالعه کتابخانه­ای، با بررسی آثارِ به‌نگارش‌درآمده در این ابواب، به بررسی موضوع و گونه­های مالیه نگاری (دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع) در چهار سده نخست هجری بپردازیم.