جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامى قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه‏اى جامع و هادى، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنّت به عنوان نخستین مبناى فقه سیاسى، براى سامان دهى و راهبرد ملى امت وارد عرصه زندگى سیاسى مسلمانان شده است. گرایش فقهى سیاسى شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد. این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنى ائمه هدى علیهم ‏السلام و به خصوص امام باقر علیه‏ السلام و بالاخص امام صادق علیه ‏السلام پروردگى لازم و غناى کافى را یافته و با ویژگى ‏هاى خاصى شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.

از دوره مشروطیت به بعد شاهد غلبه گفتمان جدیدى در فقه سیاسى شیعه یعنى «تعطیل نبودن حکومت در عصر غیبت» و به تبع آن، کنار رفتن گفتمان «تعطیلى حکومت در عصر غیبت» هستیم. این تحول گفتمانى در فقه سیاسى در پى شکل ‏گیرى اجتهاد جدیدى در فقه شیعه مطرح شد و بر عرصه علمى شیعه تسلط یافت. عوامل عمده شکل‏ گیرى آن را مى‏توان بسط تحقیقات اصولى، تأثیر مکتب ملاصدرا، افزایش نفوذ اجتماعى فقها و ناکار آمد دانستن نظام استبدادى از سوى فقها، دانست.

این گفت ‏وگو به همت پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام صورت پذیرفته، و آقاى سید صادق حقیقت آن را بازنویسى کرده است. پیش از این در شماره‏هاى 7 و 9 نیز گفت ‏وگوهایى در زمینه موضوع مذکور شده بود.

فقه شیعه از آغاز پیدایش دچار تقیّه و سرکوب بوده است و نتوانسته کارآیى خود را در زمینه‏هاى گوناگون اجتماعى نشان دهد. حال این سؤال مطرح است که آیا فقه شیعه مى‏تواند تمام نیازهاى فردى، اجتماعى، عبادى، سیاسى، اقتصادى، قضایى، روابط داخلى و خارجى در عصر کنونى را پاسخ‏گو باشد و یا اختصاص به مسائل فردى دارد؟ برخى از نوشتارها، بسیارى از مسائل حکومتى را امورى عقلانى و برنامه‏اى به حساب آورده و از مسائل فقهى و استنباطى خارج مى‏کنند؛ لیکن از تعریف علم فقه به دست مى‏آید هر حکم عقلى که مورد تأیید شرع قرار گیرد حکم شرع به حساب مى‏آید؛ به عبارت دیگر، از آن جایى که فقها عقل، عرف، بناى عقلا و عادات را از مبانى فقه قرار داده‏اند و با اعتماد بر این گونه امور، حکم شرع را استنباط کرده‏ اند، پس هر گونه حکم اجتماعى، سیاسى که از امور عقلانى و عقلایى باشد فقهى است. علاوه بر حکم عقل و بناى عقلا و کتاب و سنّت، فقها بر منابع دیگرى نیز تکیه دارند که عبارتند از: مصلحت و مفسده دایمى، فطرت جاوید، موضوعات ثابت و متغیر، قضایاى حقیقیه، حکم حکومتى، توسعه در هدف اجتهاد، اجتهاد پویا، نقش زمان و مکان در اجتهاد.

نظریه ولایت فقیه مهم‏ترین دستاورد اندیشه سیاسى مکتب شیعه است که در عصر غیبت، فقها درباره آن نظریه پردازى کرده‏اند. آیة اللّه‏ سیدعبدالحسین ‏لارى در ضمن حاشیه‏اى بر مکاسب شیخ انصارى، رساله «ولایة الفقیه» را نگاشته و در آن به بحث درباره ولایت فقیه پرداخته است. سید لارى معتقد است فقیه علاوه بر ولایت و قدرت تصرف عمومى، داراى مناصب متعددى است که همه آنها، ریشه در مناصب ائمه علیهم ‏السلام دارند. مهم‏ترین مناصب فقیه از نظر سید عبارتند از: دخالت در امور حسبیه، حق اجتهاد و استنباط احکام الهى در زمینه افعال مکلفان، منصب قضا، ریاست، خلافت و حکومت بر مردم.

امپراتورى عثمانى آخرین خلافت اسلامى محسوب مى ‏شد که بر مناطق ترکیه امروزى، بخش وسیعى از بالکان در اروپا، بخش عربى خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله سرزمین فلسطین استیلا داشت. خلافت عثمانى‏ ها در دنیاى اسلام (اهل سنت) حدود پنج قرن به طول انجامید (از سال 1299 - 1918 م). ظهور عثمانى ‏ها سبب انتقال خلافت از اعراب به ترکان عثمانى شد. وجود رقابت‏هاى استعمارى بین دولت‏هاى روس، انگلیس و فرانسه و نقش استراتژیک عثمانى سبب شد تا سرزمین ‏هاى این امپراتورى مورد طمع قدرت‏هاى اروپایى قرار گیرد. ورود اندیشه ‏هاى ناسیونالیستى به امپراتورى عثمانى و تحریک اعراب به دست قدرت‏هاى اروپایى و از سویى پوسیدگى درونى عثمانى و ظهور ترکان جوان، بستر مناسبى براى فرو پاشى خلافت اسلامى فراهم ساخت و با تلنگر جنگ اول جهانى، «بیمار اروپا» از پا در آمد.

در مقاله حاضر نمونه‏هایى از ارتباط و همکارى فقیهان با حاکمان جور در قالب پذیرش نقابت و ولایت از جانب آنان مورد بحث قرار گرفته است. به نظر نگارنده این همکارى‏ها برپایه‏هاى نظرى و مبانى فقهى این علما استوار بوده است. از امعان نظر در سخنان و آثار فقهى علماى این دوره، روشن مى‏شود که مبناى اصلى همکارى و پذیرش ولایت از حاکمان جائر، اصل ولایت فقیه بوده است.

اندیشه سیاسى وى، آمیختگى اخلاق و سیاست است. او از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مى‏نگرد؛ از این رو سیاست در نظر او علم قدرت و کسب قدرت نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنها به سوى سعادت دنیوى و اُخروى است. آرا و اندیشه‏هاى غزالى را مى‏توان در دو بخش خلافت و سلطنت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.

دولت در جامعه اسلامى، همانند دیگر جوامع بشرى، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ‏اى از نهادهاست، بلکه حاکى از وجود نگرش‏ها و شیوه‏ هاى خاصى از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامى خوانده مى‏ شود؛ اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه ‏هاى کلانى است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است. هر یک از آنها طرحى هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا مى ‏کنند و احتمالاً نیز طریقى براى عمل تجویز مى‏ کنند. در این راستا مجموعه ‏اى به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه ‏هاى مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوى «تحلیل سیستمى» مى ‏پردازد، که بخش نخست آن، به سیماى عمومى و مختصات کلى نظام سیاسى در اسلام اختصاص یافته است.

«استقلال خواهى» که از شعارهاى اساسى انقلاب اسلامى ایران بود، داراى وجوه، سطوح، ابعاد، مؤلفه‏ ها و شاخص ‏هاى متفاوتى است. از یک منظر مى‏ توانیم دو سطح براى آن در نظر بگیریم: سطح ذهنى ـ معنوى؛ سطح عینى ـ مادى. با این پیش فرض که فرهنگ، به معناى مجموعه محتواى باطنى ما انسان‏ها، سازنده رفتار و کردار ماست، مى‏ توانیم ادعا کنیم که رسیدن به «استقلال» در عرصه ‏هاى فرهنگى، به معنایى که گفته شد، شرط لازم براى دست‏یابى به «استقلال» در عرصه ‏هاى اجتماعى، اقتصادى، نظامى و... است.