جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پاکستان، کشورى است باجمعیتى حدود صد و چهل میلیون نفر و تقریبا 800000 کیلومتر مربع مساحت در جنوب شرق ایران که در سال 1947 میلادى استقلال خود را از هند به دست آورده و به عنوان یک کشور مستقل، رسما بر روى نقشه سیاسى جهان ظاهر گردید. استقلال پاکستان پس از یک دوره مبارزه و مذاکرات سخت و طولانى با دو حریف قدرتمند؛ آن یعنى «هندوها» و «انگلیسى‏ها» به دست آمد. سازماندهى نهضت استقلال خواهانه مسلمانان هند را حزب «مسلم لیگ» که قوى‏ترین تشکل سیاسى مسلمانان شبه قاره در نیمه اول قرن 20 به شمار مى‏آمد بر عهده داشت. «مسلم لیگ» در بیست و هفتمین نشست خود که از 22 تا 24 مارس 1940 در لاهور برگزار شد مسأله تشکیل دولت مستقل پاکستان؛ شامل ایالات و مناطق (اکثریت) مسلمان نشین را رسما به تصویب رسانید.

کتاب «الملة» در مجموعه آثار سیاسى فارابى از جایگاه نظرى ویژه‏اى برخوردار است. فارابى در این کتاب با تقسیم علم مدنى به دو بخش فلسفه مدنى و فقه مدنى و ایجاد تناظر تئوریک بین آن دو، در واقع مبنایى نظرى براى دیگر مباحث سیاسى خود در آثارى چون آراء «اهل مدینه فاضله»، «سیاست مدنیه»، «فصول مدنى» و «احصاء العلوم» تدارک دیده است این کتاب توسط محسن مهدى، محقق عراقى، احیاء و مورد بررسى انتقادى قرار گرفته است. مشخصات کتابشناختى کتاب «المله» به شرح ذیل است: ابونصر فارابى، کتاب المله و نصوص اخرى، تحقیق محسن مهدى، بیروت: دارالمشرق، 1986.

سید جعفر ابن ابى‏اسحاق دارابى، معروف به کشفى در سال 1191 ق در اصطهبانات فارس به دنیا آمد در دوران کودکى، اوج بحرانهاى سیاسى ـ نظامى و درگیریهاى زندیان با یکدیگر و زندیان با آغامحمد قاجار را با تمام وجود حس کرد. لذا مى‏توان گفت که وى فرزند بحران و زاده ترس از ناآرامیهاى سیاسى ـ اجتماعى بوده است. مسأله‏اى که تا پایان عمر او را رها نکرد و باعث شد که همواره از بى ثباتى نگران و فرارى باشد. پدر او سید یعقوب، از علماى داراب بود که پس از مدتى ترک دیار کرد و ضمن اقامت در اصطهبانات، در همانجا نیز با دختر شیخ حسین بحرانى ازدواج نمود که سید جعفر تنها ثمره این ازدواج بود. سید یعقوب پس از چند سال دوباره به داراب بر گشته و سرانجام در حدود سال 1198، زمانى که سید جعفر هفت ساله بود، وفات یافت. فوت پدر مزید بر بحران مذکور شد و از سید جعفر چهره‏اى بسیار حساس و بى پناه ساخت. سید جعفر پس از مرگ مادر فاضلش به اصطهبانات برگشت و به تحصیل علوم حوزوى پرداخت. سپس در آستانه بلوغ و در سال 1208 جهت ادامه تحصیل روانه یزدگرد گردید و سه یا چهار سال را همراه با تنگدستى فراوان در آنجا سپرى کرد. در سال 1211 به نجف رفت و در دروس اساتیدى همچون سید محمد مهدى بحرالعلوم شرکت نمود و پس از چندى به مرحله استادى رسید. سال مسافرت وى به نجف مصادف بود با حوادث پس از مرگ آغامحمدخان قاجار و آغاز مرحله دیگرى از بحران سیاسى در ایران که در خروج ایشان از ایران به سوى نجف، بى‏تأثیر نمى‏توانست باشد.

محمد ابن مرتضى ابن محمود، مشهور به ملامحسن فیض کاشانى از عالمان بزرگ عهد صفوى است که در سال 1007 ه..ق، در کاشان و در یک خانواده اهل دانش و فضل، چشم به جهان گشود.(1) وى تحصیلات اولیه خود را از محضر دایى خود که ممتاز عصر خویش بوده آغاز کرده و پس از آن، متوجه اصفهان شد. و برخى از رشته‏هاى علمى را در آنجا فرا گرفته و جهت استفاده از محضر فقیه عصر، سید ما جد ابن هاشم صادقى بحرانى به شیراز رفت. و پس از آن، دوباره به اصفهان بازگشت از محضر شیخ بهاء الدین محمد عاملى اجازه روایت حدیث گرفته و سپس راه حجاز در پیش گرفت. و در آن سفر، خدمت شیخ محمد ابن شیخ حسن ابن شیخ زین الدین عاملى رسیده و از ایشان نیز اجازه نقل حدیث گرفت. پس از آن ملامحسن در قم خدمت صدر المتألهین به تحصیل علوم عقلى همت گماشت و پس از مهاجرت ایشان به شیراز، فیض در آنجا اقامت نمود و به دامادى ایشان نائل گردید. فیض پس از آن، به کاشان برگشته و مشغول تدریس و تألیف کتب شده و به ترویج جمعه و جماعات در میان مردم پرداخت.

صدر الدین محمد شیرازى، مشهور به صدر المتألهین و ملا صدرا، در سال 979 هـ. ق. در شیراز متولد شد. وى تنها پسر ابراهیم شیرازى بود. ابراهیم مدتها منصب امارت داشت و از چهره‏هاى قدرتمند سیاسى و اجتماعى شهرش به شمار مى‏رفت. صدر الدین، پس از تکمیل تحصیلات مقدماتى، رهسپار کاشان شد(1) و پس از مدتى تلمذ در کاشان، در حدود سال 995 هـ. ق. براى تکمیل تحصیلات عازم اصفهان گردید. در اصفهان نزد شیخ بهایى به تحصیل علوم نقلى و در محضر میرداماد به کسب علوم عقلى پرداخت. ملا صدرا به دلایلى چند؛ از جمله راضى نبودن به تحصیلات رسمى مرسوم، از زندگى در اصفهان سرباز زد و بین هفت تا پانزده سال (بنابر اختلاف اقوال) در روستاى کهک، از توابع شهرستان قم کنج عزلت گزید و به تهذیب نفس پرداخت تا همچنان که خود در مقدمه کتاب اسفار مى‏گوید، به شهود عالم معقول نائل آمد. پس از آنکه به کمال صورى و معنوى دست یافت، بار دیگر به زندگى دنیوى بازگشت. این سیر مطابق چهار سفرى است که وى در آغاز کتاب اسفار به توضیح آنها پرداخته و کتاب عظیم خویش در حکمت متعالیه را بر آن اساس سامان داده است.

علامه سید حیدر آملى، در شمار اندک فیلسوفان و اندیشمندان مشهورى است که شرح زندگى علمى سیاسى خویش و تفصیل آثار و تألیفات و ترتیب زمانى نگارش آنها را خود، به قلم آورده است. وى در سال 720 ه. ق در آمل به دنیا آمد و مدت سى سال تحصیلات خویش در منقول و معقول را در شهرهاى آمل، خراسان، استرآباد و در نهایت اصفهان، ادامه داد. وى بعد از باز گشت از اصفهان مى‏گوید: زمانى که از اصفهان به آمل باز گشتم، به خدمت پادشاه عادل فخرالدوله، فرزند ملک سعید مرحوم شاه کیخسرو در آمدم. او مرا به کرامت و جلالت اختصاص داد و مرا از نزدیکترین یاران و از ندیمان خویش قرار داد. سپس از اخص خواص و در نهایت، از بزرگترین نواب(و وزیران) او شدم. سید در سن سى سالگى دستخوش بحران معنوى مى‏شود و با کناره‏گیرى از مناصب دربار حاکم طبرستان، خرقه درویشى بر تن و ابتدا به جوار الهى هجرت رفته و در مجاورت مکه معظمه و مدینه منوره سکنى مى‏گیرند. تصمیم به اقامت دارد؛ اما کسالت و مرضى که بر او عارض مى‏شود، وى را وادار به هجرت به سوى عتبات عالیات در عراق کرده و مدت سى سال در آنجا رحل اقامت مى‏افکند و آن طور که خود نگاشته است؛ تا سن 63 سالگى در نجف اشرف بوده در این مدت، حدود چهل رساله و کتاب عربى و فارسى را به نگارش در آورده است. چون تفصیل شرح حال خود نگاشته وى در مقدمه «نص النصوص» و «تفسیر المحیط الاعظم»آمده است به همین مختصر بسنده مى‏شود.

براى درک مفهوم سیاست و فراتر از آن، کلیه مفاهیم اجتماعى و سیاسى از دیدگاه اخوان الصفا، اهتمام زیادى تا کنون از طرف پژوهشگران و اندیشمندان انجام نگرفته است. علّت اساسى این عدم اهتمام را باید در دیدگاههایى جست و جو کرد که در خصوص شکل گیرى این گروه پدید آمده است. اساسا دو نظریه پیرامون اخوان الصفا وجود دارد. گروهى، آنان را داراى آرا و هدف سیاسى دانسته و گروهى، آنان را جماعت دینى قلمداد نموده که به دنبال تهذیب نفوس پیروان خویش و تعلیم و تربیت آنان بود. و یا حداقل، قبل از اینکه گروه سیاسى باشند، گروه دینى‏اى بودند که به دنبال اغراض دینى صرف بوده‏اند.(1) دسته اول قائلند که اخوان الصفا فقط تدوینگر فلسفه نبوده؛ بلکه دارى فکر سیاسى و نظریات انقلابى نیز بوده‏اند و براى تحقّق اندیشه‏هاى سیاسى خود، اعتقاد داشتند که اوّل باید نظام عقلى موجود دچار تحوّل شود تا زمینه براى عمل سیاسى فراهم گردد. سابقه فکرى این روش، در اندیشه‏هاى یونانى است که بین نظام اجتماعى و عقلى ارتباط قائل مى‏شدند. صرف نظر از نگرشهاى متفاوت پیرامون گروه اخوان و علت و هدف شکل گیرى آنان، این مسأله را باید یادآور شد که مهمترین تحقیقات و پژوهشهایى که پیرامون آرا این گروه انجام گرفته است، از موضعى غیر تخصصى و خارج از قلمرو مباحث فلسفه و اندیشه سیاسى بوده است. عامل دیگر، ویژگى طرح مباحث سیاست در رسائل اخوان الصفا است که به گونه‏اى پراکنده در لابلاى رسائل و بیشتر به صورت رمز و کنایه بیان شده است که نوعى تشتّت نظر را درباره آراى سیاسى آنان به وجود مى‏آورد. لازمه وحدت نظر در آراى اخوان الصفا، مطالعه جزء به جزء رسائل آنان است که این نوشته نیز با این ویژگى انجام گرفته است.

اجتماع مدنى مورد نظر خواجه طوسى به ملاحظه تعاون افراد و گروههاى هدفمند با یکدیگر و مجموعه نهادهاى سیاسى اجتماعى و روابط ساختارى که در رأس آنها ریاست مدینه است، یک نظام سیاسى را تشکیل مى‏دهد و به اعتبار هدف و غرضى که مردم مدینه و رئیس آن دارد، به دو نظام سیاسى فاضله و غیر فاضله تقسیم مى‏گردد. در نظام سیاسى فاضله، تمام تدابیر و سیاستهاى فرهنگى و سیاسى و اجتماعى و اجراى آنها و نهادهاى مربوطه در مقام فراهم آوردن خیرات و اشاعه آنهاست. رئیس و حاکم و مقتداى چنین مدینه‏ایى، کسى است که داراى قوه تمییز و ادراک قوى از مفاهیم و معقولات سیاسى و غیر سیاسى در حکمت نظرى و عملى مى‏باشد، وى بر اساس تنظیم امور جامعه و رعایت عدالت نسبت به طوایف و گروههاى مختلف، هر فرد و گروه و طایفه‏ایى را در محل و موضع خود جاى مى‏دهد؛ به طورى که شأن و جایگاه هر یک از آنها براى خود و دیگران روشن است و وجه تمایز مردم مدینه فاضله یا غیر فاضله در همین است که در مدینه فاضله هر کس در جایگاه خود قرار دارد و در مقام پیروى از رئیس خود قرار گرفته و هیچ گونه تعصب و تعاندى با یکدیگر ندارند؛ بلکه در تعاون با یکدیگر به سر مى‏برند؛ در حالى که در نظامات سیاسى غیر فاضله چنین نیست. نهادهاى اساسى نظام سیاسى فاضله به قرار زیر هستند: الف ـ نهاد رهبرى که متکفل تدبیر مدینه مى‏باشد و افراد آن از فضلا و حکما مى‏باشند. ب ـ نهاد فرهنگیان و مبلغان که متکفل فرهنگ سازى و رشد فرهنگى و دینى مردم مى‏باشند. ج ـ نهاد کارگزاران که حافظ و مجرى قوانین عادله در میان مردم هستند. د ـ نهاد نظامیان که حافظ و تأمین کننده امنیت و حراست از مدینه و اهل آن هستند. ه.ـ اقتصادیون که متکفل تأمین نیازهاى مالى و غذایى دیگر اصناف مى‏باشند. نظام و سازمان مشاغل در این نظام، بر اساس عدالتى است که باید بر تمامى تصمیمات و سیاستها و اقدامات سایه بیفکند تا هر شخصى حقیقى و حقوقى در جاى خود قرار گیرد و به گونه‏اى به تنظیم مقررات و قوانین پرداخته و پشتوانه اجرایى براى آنها ترسیم شود که کسى نتواند از مرتبه خود تجاوز کند. معیار مشاغل نیز بر اساس استعدادها و توانمندى‏هاى افراد است و نه روابط خویشاوندى و آنچه که در مدن غیرفاضله صورت مى‏گیرد و لازمه آن، این است که یک شخص داراى شغل واحد بوده و به صناعات مختلف مشغول نگردد. به ازاى دورى از شناخت و معرفت حق و عمل به آن، نظامات غیرفاضله‏ایى پیدا مى‏شوند که بسته به نوع انحرافشان، به انواع متعددى تقسیم مى‏شوند؛ الف ـ نظام سیاسى جاهله: مردم چنین نظامى توان به کارگیرى قوه عاقله را در ادراک معارف ندارند و منبع معرفت آنان،، موهومات و متخیلات است و افعالشان نیز بر اساس تحریک قواى شهویه و غضبیه است. ریاست چنین نظامى به عهده کسى است که مردم را به سوى معارف موهومى رهنمون کند، تمدنى که در این نظام شکل مى‏گیرد، بر اساس یافته‏هاى موهومى است. ب ـ نظام سیاسى فاسقه: اگر چه مردم در چنین نظامى، توان درک معارف حق و خیرات را بر اساس ادراک قوه نطقى خود دارند؛ اما نه تنها از آن استفاده نمى‏کنند؛ بلکه موهومات و متخیلات نیز در معارف آنها زیاد است. سیاستها، نهادها و سازمانهایى هم که شکل مى‏گیرد، در راستاى تأمین چنین معارفى بوده و سرانجام آنها نیل به افعال جاهلیت مى‏باشد. ریاست چنین نظامى، سیاست قبول مردم را پیشه خود مى‏کند و مردم نیز کسى را مى‏خواهند که اغراضشان را تأمین کند. ج ـ نظام سیاسى ضاله: در این نظام، مردم در تخیلات خود فرو رفته‏اند و تمدنى مى‏سازند که معرفت متخیلات خود باشد و سیاست آن تحصیل کننده متخیلات آنان است و ریاست آن نیز مجرى چنین سیاستى است. هر یک از نظامات فوق خود به انواع نظامات سیاسى ضروریه، ثروت طلب، لذت طلب، اعتبار طلب، سلطه‏گر و آزاد و رها شده متنوع مى‏شوند که بسته به اغراض مردمشان، سیاستها و ریاستهاى بسیار متفاوتى دارند.

به مرور ایام افراد بشر معجزات را جزء بدیهیات تلقى مى‏کنند. شاید ماندگارترین و عمومى‏ترین معجزه از میان معجزاتى که فلاسفه اسلامى نیروى زیادى را وقف آن کردند، موفقیتهاى سیاسى پیامبران است: در غیر این صورت، چگونه چهره‏هاى گمنامى چون موسى (ع)، عیسى (ع) و محمد(ص) توانستند افکار و اعمال بخش اعظم بشر متمدن را شکل بدهند. در فرهنگ متعالى تمدن اسلامى، اندیشه‏ها و آثار طبیب، پروفسور و وزیر سلاطین ایرانى ابن سینا (370ـ 428 ه. ـ 980ـ 1037م) چنین نقش محورى داشته است: به مدت تقریباً هزار سال هر یک از سنن اندیشه اسلامى که مدعى اعتبار بشرى جهانشمول و گسترده‏تر بوده است، مستقیماً به آثار او یا علوم منطق یا مابعدالطبیعه متوسل شده است. تحقیق حاضر به بررسى برخى از مفاهیم فلسفى آن دستاورد مى‏پردازد. این تحقیق با ارائه خلاصه‏اى از زمینه تاریخى و فکرى ابن سینا و سنن رقیبى که از دل آثار وى رشد کرد شروع مى‏کند و سپس به طرح ویژگیهاى اساسى خط مشى فلسفى و ادبى وى در جهت حل مسئله مهم سیاسى آمریت براى تفسیر میراث نبوى مى‏پردازد. در پى آن شرح وى از «دو چهره» نبوت و نقش فلسفه سیاسى در وحدت آن دو چهره و نیز آنچه وى سه ویژگى متمایز نبوت مى‏نامد و معجزات سیاسى که این سه ویژگى در آنها به هم پیوسته‏اند ارائه خواهد شد. نتیجه‏گیرى به ارائه مسائل بسیارى اختصاص دارد که تحت تأثیر بسیار گسترده کاربرد خلاق اسلامى وى در نظریه نبوتش ـ و همچنین تداوم اهمیت فلسفى آن ـ ایجاد گردید.