جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیشرویهاى اخیر گروه طالبان در افغانستان و تحت تصرف در آوردن بخش اعظم کشور از سوى این گروه، بویژه سقوط مزار شریف و شهرهاى مهم شمال کشور که در تصرف نیروهاى ضد طالبان ؛ موسوم به جبهه متحد براى نجات افغانستان بود، زمینه‏هاى حاکمیت فراگیر این گروه را بر تمامى افغانستان فراهم نمود. کشورهاى منطقه و بویژه همسایگان غربى و شمالى افغانستان (ایران و کشورهاى آسیاى میانه) با ابراز تاسف و نگرانى از وضعیت کنونى در برابر این رخداد واکنش نشان دادند. شاید بتوان گفت در دهه سوم مرداد ماه سال جارى تحولات افغانستان و مسایل مربوط به گروه طالبان بیشترین پوشش خبرى را در رسانه‏هاى خبرى جمهورى اسلامى ایران و کشورهاى همسایه به خود اختصاص داده است. دقت در فراوانى اخبار، تحلیل خبرى و تفسیرهاى سیاسى مربوط به افغانستان اهمیت این تحولات در سیاست خارجى این کشورها را نشان مى‏دهد. به جز پاکستان که از حامیان جدى طالبان است و طبعاً پیشرویهاى نظامى این گروه را، موقعیت جدیدى در سمت و سوى سیاست خارجى خود تحلیل مى‏کند، سایر کشورهاى همسایه نظیر جمهورى اسلامى ایران، تاجیکستان، ازبکستان و..... این رخداد را سر آغاز بحران جدیدى در افغانستان ارزیابى نموده نسبت به پیامدهاى آن هشدار داده‏اند. واکنش هشدار دهنده و همراه با نگرانى این کشورها، صرف نظر از دخالت نظامى، پاکستان که در هم پیمانى منطقه‏اى با آمریکا و سعودى قرار دارد، به دلیل اثر گزارى منفى این رخدادها در سیاست خارجى، ثبات داخلى و منافع ملى این کشورها مى‏باشد. کشورهاى آسیاى میانه به دلیل نابسامانى و بى ثباتى داخلى و وجود زمینه‏هاى اجتماعى براى نفوذ طالبان، از صدور اسلام افراطى و سنتى طالبان و بنیادگرایى مذهبى آن هراس دارند، در حالى که جمهورى اسلامى ایران بیشتر به استقرار یک دولت اسلامگراى آمریکایى به عنوان اهرم فشار امریکا علیه ایران مى‏اندیشد. براى جمهورى اسلامى دو مسأله دیگر نیز به شکل جدى وجود دارد. حمایت طالبان از گروهک مجاهدین خلق و اختصاص دادن پایگاههاى نظامى به آنان و نیز جهتگیرى طالبان در برابر سایر اقوام و بویژه هزاره‏ها و شیعیان افغانستان. باتوجه به اهمیت این رخداد و تاثیر جدى آن در سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران مى‏بایست به شناسایى و بازبینى این گروه مبادرت نمود. باید دید طالبان کسیتند؟ چگونه شکل گرفتند؟ و با استفاده از چه راهبردهایى در مدت کوتاهى در دل جامعه افغانستان رسوخ کردند؟ و اساساً این که طالبان از لحاظ فکرى و ایدئولوژیکى چگونه مى‏اندیشند و در زمینه سیاست، حکومت و اجتماع چه اندیشه‏هایى را دنبال مى‏کند؟ در این گزارش تلاش مى‏شود تا با هدف اطلاع رسانى، پرسشهاى مذکور مورد تحلیل و ارزیابى قرار گیرد تا در پرتو پاسخ آن، بتوانیم شناخت اجمالى نسبت به این جریان ارائه نماییم.

کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت » توسط حجة الاسلام والمسلمین محمد مجتهد شبسترى در سال 1375 به رشته تحریر در آمده است. ناشر آن طرح نو مى‏باشد و در همان سال به چاپ دوم رسید. کتاب از دو بخش و دو پیوست تشکیل شده است. بخش اول کتاب، « پیش فهم ها، علائق، انتظارات مفسران وحى » نام دارد و بخش دوم به « نقد، اصلاح و بازسازى اندیشه دینى » مى‏پردازد. البته عمده مضامین و مطالب آن، قبلاً تحت عناوین مختلف در مجلات به چاپ رسیده بود. در پیشگفتار مى‏خوانیم : «موضوع کتاب این است که مفسران وحى اسلامى‏همیشه بر اساس پیش فهم‏ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و سنت به تفسیر آن پرداخته‏اند». پشت جلد کتاب نیز موضوع آن را چنین معرفى کرده است : «موضوع کتاب این است که مفسران وحى اسلامى همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و سنت به تفسیر آن پرداخته‏اند. بدین جهت کتاب حاضر، هرمنوتیک، کتاب و سنت نامیده شده است». نویسنده تلاش مى‏کند تا نشان دهد که تفسیر و اجتهاد عالمان دین اسلام نیز مشمول اصل کلى دانش هرمنوتیک یعنى استناد تفسیر و فهم متون بر پیش فهم ها و علائق و انتظارات مفسر بوده است و استثنایى در کار نیست. در عین حال در مقام تجویز، این کتاب عالمان دین را بدین نکته دعوت مى‏کند که تنقیح تمام عیار پیش فهم ها در هر عصر شرط اساسى و اصلى هرگونه تفسیر و افتاء صحیح دینى است و تکامل دانش دین بدون این بازنگرى میسر نیست. برون شدن جهان اسلام از مشکلات نظرى و عملى که تمدن پیچیده امروز براى آن بوجود آورده، تنها با این بصیرت و توجه ممکن مى‏شود».

محقق سبزوارى کیست ؟ محمّد باقر سبزوارى، معروف به محقّق سبزوارى، در سال 1017 ه . ق. به دنیا آمد.[1] وى فرزند محمّد مؤمن خراسانى است که پس از وفات پدرش به اصفهان آمد و در آنجا سکنى گزید[2] و در اندک زمانى سرآمد علماى عصر خود شد؛ به گونه‏اى که پس از چندى به درخواست شاه عباس دوّم سمت امامت جمعه و جماعت و منصب شیخ‏الاسلامى را پذیرفت.[3] محقّق سبزوارى نزد شاه عباس دوّم و وزیر عالم او خلیفه سلطان بسیار عزیر و محترم بود. به گونه‏اى که تدریس در مدرسه ملا عبداللّه‏ شوشترى از طرف وى به محقّق سبزوارى واگذار شد.

بحث سنت و تجدد از دلمشغولیهاى اساسى ایران امروز است بى‏گمان حرکت به سمت توسعه اقتصادى، فرهنگى، سیاسى و اجتماعى از ضروریات جامعه کنونى ماست. این حرکت با عنصرى قوى و قدرتمند مواجه است که نه توان نادیده گرفتن آن وجود دارد و نه به شکل موجود پذیرش مرجعیت محض آن مى‏تواند گره‏اى از مشکلات کنونى راباز نماید. این عنصر که هنوز تعریف قابل قبولى از آن ارائه نشده است.، سنت است. راستى سنت چیست؟ و چگونه باید به آن نگریست؟آیا سنت صرفا مربوط به گذشته است یا حال و آینده را نیز در بر مى‏گیرد؟ اگر فقط گذشته را شامل مى‏شود آیا این همه پرداختن به موضوعى که تاریخ مصرف آن گذشته است معقول و منطقى است؟ آیا در سنت نکته‏اى نهفته است که این همه پرداختن به آن را توجیه مى‏کند؟ بى تردید، سنت حلقه اتصال حال به گذشته است و از آن‏جا که حال خود حلقه وصل گذشته به آینده است پس سنت نه تنها مربوط به حال بلکه بخشى از آینده را نیز شامل مى‏شود لذا بى‏جهت آن را مبناى تمدن جدید اسلامى محسوب نکرده‏اند. با این وصف هرگونه نگرشى به سنت کاملا" موجه است. مقاله حاضر مى‏کوشد تا به اختصار ضمن اشاره به تاریخچه نوسازى، نگاهى کوتاه و انتقادى به رویکردهایى که در برخورد با سنت قابل شناسایى است داشته باشند و برخى از پرسش‏هاى بالا را ایضاح نماید.

على رغم برداشت ناصواب بسیارى از محققان و نویسندگان معاصر، که رویکرد اندیشه سیاسى فارابى را کشف و شهودى پنداشته، تصور کرده‏اند فارابى به راهى اوتوپیایى و ماوراءالارضى گام نهاده است؛ همچنان که پیش از او مدینه فاضله افلاطونى، در دام آن گرفتار شده بود. راقم این سطور را اعتقاد بر آن است که این تلقى، قرائتى است که از منظر افلاطون به فارابى نظر کرده است و مع الاسف مؤسس فلسفه اسلامى و سیاسى [1]و بزرگترین فیلسوف جهان اسلام را ناخواسته و یا ناآگاهانه به اتهام تقلید از فلسفه سیاسى کلاسیک یونانى به حاشیه کشانده‏اند، که اگر در اعتقادشان صائب هم باشند در عمل به خطا رفته‏اند. زیرا فارابى علاوه بر اخذ مکتب افلاطون، ارسطو و فلوطین و جمع بین آراى متناقض آنها[2]، بخشى از آن آرا را که با مبانى دینى ناسازگار بوده حذف نموده بخشى را بازسازى و اصلاح کرده است و آراى بسیارى از تفکر خویش بر آن افزوده است فلذا اهتمام به اندیشه فارابى در قیاس با اندیشه افلاطون و ارسطو به مراتب از اولویت بیشترى برخوردار است . بر این اساس جا دارد قرائت جدیدى از اندیشه سیاسى وى با رهیافتى فلسفى، مورد مذاقه قرار گیرد. در این راستا، نگارنده بعد از دو سال مطالعه و تحقیق بر روى تمام آثار موجود[3]فارابى و تحقیقات پیرامونى سعى دارد با توجه به منظومه فکرى معلم ثانى، که تلفیقى است از عناصر زمان، عمل سیاسى، اعتقاد شیعى و تفکر سیاسى از زوایاى مختلف، « فلسفه سیاسى» او را مورد کنکاش و مطالعه قرار دهد.[4]و تحقیق حاضر، بخشى از این پروژه وسیع است .

آن‏گونه که از آثار علامه طباطبایى مشهود است، وى دو مشکل اساسى را در جامعه ایرانى روزگار خویش در رأس دیگر مسائل مى‏دید. اولین مشکل این بود که حکومتهاى موجود در تاریخ این مرزوبوم از این که دین، مباحث اجتماعى و سیاسى را در بین مردم مطرح کند پرهیز داشته به هر طریق ممکن با این کار مقابله مى‏کرده‏اند. مسأله دوم این‏که جامعه آن روز، جامعه‏اى غربزده و مقلد غرب بوده است. علامه این دو مسأله را به‏روشنى و به صراحت در عبارات زیر بیان مى‏کنند: «ما شرقى هستیم و تا آنجا که از تاریخ نیاکان و پیشینیان خود به یاد داریم و شاید به هزارها سال سر زند، محیطهاى اجتماعى گذشته که بر ما حکومت کرده، هرگز به ما آزادى فکرى و خاصه در مسائل علمى مربوط به اجتماع نداده روزنه کوچکى هم که در مدت بسیار کمى در صدر اسلام به دست شارع اسلام بر روى ما باز شده و مانند سپیده صبح به دنبال خود روز روشنى را نوید مى‏داد، در علامه طباطبایى(ره) دو مشکل اساسى را در جامعه ایرانى روزگار خویش در رأس دیگر مسائل مى‏دید. اولین مشکل این بود که حکومتهاى موجود در تاریخ این مرزوبوم از این‏که دین مباحث اجتماعى و سیاسى را در بین مردم مطرح کند پرهیز داشته و به هر طریق ممکن با این کار مقابله مى‏کرده‏اند. مسأله دوم این‏که جامعه آن روز، جامعه‏اى غربزده و مقلد غرب بوده است. اثر حوادث تاریک و توفانهاى طبیعى و مصنوعى که به دست یک عده خودخواه و سودپرست به‏وجود آمد، دوباره پشت پرده تاریکى رفت و باز ما ماندیم و اسارت و بردگى، ما ماندیم و تازیانه و دم شمشیر و چوبه دار و گوشه زندانهاى تاریک و شکنجه‏هاى جهنمى و محیطهاى مرگبار، ما ماندیم و وظیفه باستانى «بله بله»، «لبیک» و «سعدیک»...آن‏که بسیار زرنگ بود همین اندازه مى‏توانست مقدسات مذهبى خود را دست نخورده نگه داشته بایگانى کند و اتفاقا حکومتهاى وقت و سایر گردانندگان اجتماع براى جلوگیرى از بحث آزاد از این رویه استقبال مى‏کردند. هفتصد سال بود که کتب ریاضى خواجه نصیرالدین طوسى و خدمات فرهنگى وى نصب العین ما بود و خبرى نبود. ولى پیرو یادبودهایى که اروپاییان از دانشمندان خود نمودند، ما نیز براى آن، هزاره و براى این هفتصدمین سال گرفتیم. متجاوز از سه قرن بود که مکتب فلسفى صدرالمتألهین در ایران دایر بود و نظریه‏هاى فلسفى او مورد إفاده و استفاده بود و از یک طرف سالهاست که دانشگاه تهران تأسیس شده و با تشریفات خیره کننده به تدریس فلسفه مى‏پردازد ولى وقتى چند سال پیش یک نفر از مستشرقین در دانشگاه، از کنفرانس ملاصدرا تمجید کرده و از مکتب فلسفى او تقدیر نمود غوغاى بى‏سابقه‏اى در دانشگاه در خصوص شخصیت او و مکتب فلسفى وى به‏راه افتاد. اینها از نظایر آن، نمونه‏هایى است که به‏خوبى موقعیت اجتماعى جهانى و هویت شخصیت فکرى ما را روشن ساخته نشان مى‏دهد که شخصیت فکرى ما طفیلى دیگران مى‏باشد و آنچه از ثروت فکرى، از دزد جا مانده نصیب رمال گردیده است. ... در این چند سال اخیر، یعنى پس از جنگ جهانى دوم، دانشمندان غرب با حرارت خاصى به بحث و کنجکاوى در ادیان و مذاهب پرداخته محصول بررسیهاى خود را همه روز منتشر مى‏سازند و البته ما نیز به موجب حس تقلید و تبعیت ـ که گفته شد ـ کم و بیش در همان خط سیر افتاده یک رشته پرسشهاى مربوط به دین مقدس اسلام را مورد بحث و گفتگو قرار مى‏دهیم.»(1) با توجه به دو قسمت ذکر شده مشخص مى‏شود که علامه طباطبایى به دنبال آزادى فکرى، خاصه در مسائل علمى مربوط به اجتماع و حکومت و به‏وجود آمدن وضعیتى مشابه آنچه در صدر اسلام وجود داشت، بوده است. اکنون جا دارد تا وارد نظریه علامه و به عبارت دیگر راه حل وى شویم و براى روشن شدن مطلب در ابتدا روش وى را مورد بحث قرار مى‏دهیم.

انقلاب اسلامى و الزام تاریخى آن، آغازگر دورانى در اندیشه سیاسى شیعه است که نویسندگان و متفکران مذهبى در این دوره منحصرابه دولت پرداختند. آثارى که در این دوره نوشته شدند، صرفا قلمرویى را مورد تأکیدقرار مى‏دادند که مى‏توان آن‏را در مباحث مفهومى و کلان حکومت خلاصه نمود.(1) هدف عمده آثار سیاسى ـ مذهبى این دوره گسترش آگاهى و ایضاح مفهوم دولت اسلامى از یک سو و استدلال فقهى و بعضا کلامى در باب مشروعیت دولت انقلابى و جدیدالتأسیس «جمهورى اسلامى» از طرف دیگر بود. اما اکنون که دولت اسلامى تثبیت شده بسیارى از مراحل تحول و توسعه را «تجربه» نموده است، بحث از مباحث مفهومى و کلان حکومت اسلامى، اهمیت پیشین خود را از دست داده است و مفهوم دولت اسلامى دیگر یک «مفهوم نظرى عمده و حساس» نمى‏باشد. مى‏توان مهمترین دلایل گذار از سطح دولت به مباحث جدیدتر، و به عبارت دیگر گسترش تأملات سیاسى ـ مذهبى به عرصه‏هاى نسبتا خرد زندگى سیاسى را در دونکته‏ى زیر دسته بندى و توضیح داد: الف)دستاوردهاى نظرى درباب حکومت ا سلامى؛ ب)تجربه تاریخى جامعه اسلامى ایران در سالهاى اخیر؛ در این نوشته جاى آن نیست که در باره‏ى نکات فوق به تفصیل بحث شود،، و صرفا اشاره‏اى اجمالى جهت تمهید و تسهیل ورود به فضاى فکرى ـ سیاسى جدید، مورد نظر است. به خصوص مسأله مشارکت سیاسى که از مهمترین مؤلفه‏هاى فکرى مذهبى امروز است و در این مقاله مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

«سیاست» از هر چشم اندازى که تعریف شود؛ خواه بعنوان شاخه‏اى از «دانش»، یا بمثابه منظومه‏اى از «عمل»، وجود تمدّنى و نسبى آن را نمى‏توان نادیده گرفت. «علم سیاست» بخشى از حکمت عملى و از اجزاى رئیسه عقل عملى است، و از آن روى که «عمل»، از بنیاد، پدیدارى فرهنگى است و به اعتبار زمان و مکان، مبانى، محدودیتها و جلوه‏هاى متمایز دارد، هرگز نمى‏توان از دانش سیاسى جهان شمول سخن گفت و براى حلّ «مسائل امروز» صرفاً چشم به آثار قدما یا در تکاپوى تقلید از بیگانه بود. علم سیاست، یعنى علمى که به توسط آن کیفیت عمل سیاسى آموخته مى‏شود نیز، نوعى عمل است. و چون عمل سیاسى سرشت تاریخى و تمدنى دارد، پرسشهاى دانش سیاسى نمى‏تواند در گسست از دوران تاریخى و بستر تمدّنى یک جامعه طرح شود و اگر چنین باشد، به علم سیاست غیر سیاسى و حکمتى فرا تاریخى بدل شده، و اندوخته و انبانى بلاثمر مى‏شود