جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حاج آقا­حسین طباطبایی بروجردی (د.1340ش) از علما و فقهای بزرگ شیعه بود که در پانزده سال پایانی عمرش، مرجعیت عامه شیعیان جهان را بر عهده داشت. نویسندگان این نوشتار می‌کوشند، جایگاه حقوق عمومی و سه مفهوم آزادی، قانون و حقوق شهروندی را، که از ارکان اصلی اندیشه مشروطه خواهان بوده، در اندیشه این فقیه بلندآوازه شیعی، که در فاصله میان نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی می‌زیست، بررسی ‌کنند. در این پژوهش، با روش توصیفی- ‌تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و مطالعات میدانی، به این پرسش پاسخ داده­می­شود که آیا بروجردی برای ورود توده مردم به مسائل سیاسی حقی قائل بوده و آیا این سه مؤلفه جامعه مدنی عصر مشروطیت را به رسمیت می‌شناخته است یا نه؟

یکی از منابع مشهور فارسی زبان که در حوزه زندگی و زمانه امامان شیعه، حاوی اطلاعات گسترده و منسجم است کتاب ناسخ التواریخ، از تألیفات دوره قاجار است. این کتاب که در واقع جزو تواریخ عمومی به‌شمار می­آید با نگاهی شیعیانه و برخلاف آثار مشابه، که محورشان دوره خلافت و زندگی­نامه خلیفگان اموی و عباسی است، بر مدار زندگانی امامان شیعه تنظیم شده­است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند تا با بررسی اجمالی کتاب ناسخ التواریخ، به ارزیابی منابع نگارش تاریخ زندگی امام هفتم شیعیان، حضرت موسی بن جعفر بپردازند تا از این طریق گرایش‌های کلی کتاب ناسخ التواریخ و شیوه‌های گزینش اخبار در حوزه زندگی ائمه به­ویژه امام هفتم روشن شود و بدین ترتیب شاید بتوان نگاه کلی حاکم بر جامعه شیعی در دوره قاجاریه به ائمه اثناعشر را بازشناخت.

ائمه شیعه به تناسب حال و مقام از راه­ های متعددی چون خطبه ­خوانی، حلق ه­های وعظ و نام ه­نگاری به انتقال مفاهیم و آموزه­ های اسلامی می ­پرداختند. تا عصر امام کاظم امکان ارتباط مستقیم و بی واسطه امامان با شیعیان تا حدی وجود داشت؛ اما با افزایش فشارهای سیاسی دستگاه خلافت بر شیعیان و ب ه­سبب پراکندگی پیروان ائمه در مناطق مختلف ارتباط حضوری و گفت­ و گوی شفاهی شیعیان با امامان جای خود را به مکاتبات و نامه ­نگاری داد. تقریبا از عصر امام کاظم به بعد نامه ­نگاری به یکی اصلی‌ترین شیوه انتقال مفاهیم و آموزه­ های دینی تبدیل شد. سؤال اصلی پژوهش این است که نامه ­های ائمه خطاب به شیعیان از دوره امام کاظم تا آغاز غیبت کبری، از چه ویژگی­ های محتوایی، ساختاری و ادبی برخوردار بوده است؟ تأمل در این متون، که در آستانه­ عصر غیبت صغری تنها ابزار مکتوب امامان برای حفظ ارتباطشان با شیعیان بوده، نشان می ­دهد که آنان از هرحیث جانب احتیاط را رعایت می­ کردند تا آسیبی به مخاطبان نرسد و از همین ­رو استفاده از آرایه ­هایی چون استعاره و کنایه در این نوشته ها معمول بوده­ است. به­ لحاظ مضمون نیز این نامه ها حاوی آموزه­ های اصیل اسلامی، خاصه مفاهیمی چون امامت عامه و امامان، غیبت امام، احکام شرعی و نکوهش غالیان بوده­است.

یکی از کارکرد­های عالمان شیعی در جامعه، که از آموزه­های دینی الهام می­گرفت، رسیدگی به نیازهای مردمان بوده­است. از جمله این علما، که به ایجاد سازمانهای عام­المنفعه و رسیدگی به حوایج مسکینان، نیازمندان و یتیمان و التیام­بخشی آلام آنان اهتمام داشته شیخ بهایی (953-1030/1031) بوده است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند تا فارغ از شخصیت علمی، دینی و حکومتی شیخ، سلوك اجتماعی و سیره وی را در رفتار با مردمان و مواجهه با مشکلاتشان بررسی کنند. از جمله یافته‌های این پژوهش این است که شیخ بهایی اقدامات مؤثری در جهت بهسازی زندگی و تأمین رفاه و آسایش توده مردم و رفع مشکلات آنان به­کار بست و حضور او در دربار و همكاری­اش با شاهان صفوی نه تنها از دامنه تعامل او با مردم نكاست، بلكه موجب آن شد تا وی پناهگاه مردمان در برابر اجحافات پادشاه و كارگزاران باشد.

علامه مجلسی، برای تألیف جامع حدیثی خود، بحارالأنوار، از کتاب­های روایی متنوعی بهره برده است. وی از همین رو پنج فصل مقدمه بحارالأنوار را به معرفی کامل منابع خویش، اختصاص داده است. کتاب­شناسی و نقد منابع در بحارالأنوار شامل دو محور اصلی است: تعیین نویسنده واقعی برخی منابع کهن و بررسی اِسناد بعضی کتاب­ها. در محور نخست، مجلسی بر مبنای سند روایات، سبک و محتوای نگارش کتاب و نسخه­های خطی قدیمی به اظهار نظر درباره مؤلف کتاب­ها پرداخته است. تبحر علامه مجلسی در زمینه کتاب­شناسی، سبب شده است تا به اشتباهات رایج کتاب­شناسانه در زمان خویش اشاره و نظرات نادرست را تصحیح نماید. در بخش بررسی اسناد کتاب­های روایی، نقد و بررسی علامه مجلسی فقط متوجه مؤلفان کتاب­هاست و شامل راویان روایات درون کتاب­ها نمی­شود.

اباصلت عبدالسلام بن صالح هروی (ح 160-236) در شمار محدثان مشهوری است که از امام رضا و امام جواد8حدیث نقل کرده است. واکاوی جنبه‌های مختلف زندگانی و شخصیت او، مانند بیان روابطش با امام رضا 7اندیشه‌های کلامی و به­ویژه اختلاف نظرها بر سر مذهبش و نیز وثاقت او نزد علمای فریقین، خاصه با تکیه بر نظر دانشمندان رجال­شناس سنی و شیعه، و همچنین اختلافات درباره محل مزار وی برعهده این نوشتار است. در این پژوهش، با استناد به منابع معتبر نشان داده­شده که اباصلت در شمار آن دسته از محدثانی بوده که در آغاز مذهب سنت و جماعت داشته، اما بعدها به مذهب امامیه گروید و در شمار اصحاب خاص امام رضا درآمد.