جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش‌های دینی، «مفهوم‌شناسی» واژه‌ها از بایسته‌های اساسی به شمار می‌رود؛ زیرا وارد شدن به مباحث اصلی برآن مترتب است. مفهوم شناسی واژه «انتظار» به عنوان مسئله اصلی این پژوهش، در تحلیل و تبیین مباحث مربوط به موعودگرایی بسیار ضروری است؛ زیرا کاربرد نادرست و نامفهوم آن موجب مغالطه و خلط در موضوع و خروج از بحث می‌‌گردد. این نوشتار با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی، تلاشی است به‌منظور شناخت و تعریف سازه انتظار که طی آن، علاوه بر واژه شناسی، به بررسی دقیق مدلول استعمالی و اصطلاحی و نیز جایگاه آن در کل نظام معنایی پرداخته و در نهایت به این نتیجه دست یافته است که سازه انتظار، در مبانی تفکر اسلامی عبارت است از حالت نفسانی و کیفیتی روحانی که گویای توجه و اشتیاق و آرزوی تحقق امر خیری است که تحقق آن نزدیک است و اگر واژه‌ انتظار در مفهوم عالی آن، به گونه‌ای صحیح تفسیر و تبیین گردد، باعث نشاط روحی و معنوی و رشد اخلاقی گردیده و آینده روشن و سعادت جاودانه انسان‌ها را تضمین می‌کند.

برداشت‌های انحرافی از مسئله «انتظار»، رفتارهای غلط، از جمله احساس رفع تکلیف و رها کردن وظایف را در پی دارد. این نوشتار به دنبال پاسخ به این سوال است که چه برداشت‌های انحرافی در مسئله انتظار وجود دارد و چگونه می‌توان این برداشت‌های انحرافی را نقد کرد. روش جمع‌آوری مطالب این تحقیق کتابخانه‌ای است و پردازش آن‌ها به روش توصیفی _تحلیلی انجام پذیرفته ‌است. این مقاله ابتدا به انحرافاتی مانند سکوت، خانه‌نشینی و رها کردن وظایف دینی و مهدوی، رها کردن امر به معروف و نهی از منکر، فراهم کردن بستر گناه برای ظهور حضرت‌مهدی؟عج؟ و غیره اشاره کرده و سپس با عرضه بر دیدگاه‌های رهبری؟مد؟ این انحرافات مردود دانسته ‌شده است. ایشان برای تحقق حکومت مهدوی، خودسازی و آماده‌ شدن و احساس تکلیف را برای مبارزه با ظلم و استبداد ضروری می‌دانند و معتقدند باید با کوشش و تلاش مقدمات ظهور و زمینه‌های تشکیل حکومت جهانی را فراهم کرد.

در برخی روایات اسلامی، سخن از «بلوغ جامعه بشری در عصر ظهور» است. تحلیل نظریه‌های چگونگی تحقق بلوغ، به ‌روش توصیفی-تحلیلی، هدف اصلی نوشتار است که تحلیل کیفی وجمع‌بندی یافته‌ها به دو روش «عقلی-منطقی» و «نقلی-وحیانی» انجام می‌شود و در صدد اثبات فرضیه جمعی‌بودن بلوغ در عصر ظهور است. دو دیدگاه «فردگرایی» و «جامعه‌گرایی» درباره کیفیت تحقق بلوغ اجتماعی مطرح می‌شود. فردگرایی، تکامل عقول بشری را امری فردی و دستاورد تعلیم غیر بشری می‌داند. جامعه‌گرایی، تکامل را محصول تعلیم و تربیت بشری و حسی معرفی می‌کند. فردگرایی با چالش عدم تبیین تحولات اجتماعی، پذیرش اعجازگونگی تکامل، و شبهه تأخیر در ظهور مواجه است. از این­رو، پیامدهای الگوپذیری، زمینه‌سازی، تشکیل حکومت دینی، ایجاد تمدن اسلامی، پویایی وتحرک‌بخشی، امیدبخشی و انتظار سازنده، بر نظریه جامعه‌گرایی مترتب می‌شود که هیچ‌یک در فردگرایی حاصل نمی‌شود.

مستشرقان و پژوهشگران غربی، بیش از 150 سال است به موضوع مهدویت و جایگاه آن در عقاید اسلامی به­طور خاص علاقه‌مند شده و در این زمینه به فعالیت گسترده‌ای پرداخته‌اند. نگاهی به آثار علمی این خاورشناسان، نشان­ دهنده نوعی تغییر و تحول در گزارش­ها و آرای ایشان در گذر زمان است. با توجه به برخی شاخص­ها، دیدگاه محققان و نویسندگان غربی در مورد مهدویت را می­توان به4 دوره زمانی تقسیم­بندی کرد که بررسی سیر تحول آرای ایشان در دوره چهارم و آخر (از 2001 میلادی تاکنون)، موضوع تحقیق پیش روست. نوشتار جاری که از نوع «اکتشافی» و با روش توصیفی-تحلیلی تهیه شده است، پس از دسته‌بندی و ذکر مهم‌ترین دیدگاه‌های مستشرقان در زمینه مهدویت در این بازه زمانی؛ تحلیل‌ها و آمارهای مختلفی در زمینه نوع و حجم موضوعات مورد توجه، منابع به کار رفته و برخی آمارهای دیگر، از جمله ملیت مستشرقان در این دوره، ارائه شده است.

«سید کاظم رشتی»، به عنوان مهم‌ترین شخصیت در میان رهبران شیخیه (پس از شیخ احمد احسائی) و ترویج دهنده فرقه شیخیه، بر این باور بود که امامان؟عهم؟ علت فاعلی در نظام آفرینش و انجام دهنده همه امور، از جمله آفریدن و روزی دادن در هستی‏اند. رشتی این دیدگاه خود را بر پایه آموزه‏ها و باورهای استادش احسائی بیان و برای مستندسازی آن تلاش کرده و برخی از دلایل نقلی را مؤیَد این نظریه دانسته است؛ ولی ارزیابی و بررسی این ادله نشان می‌دهد که مستندات او دارای اعتبار نیست و از منابع معتبر گرفته نشده‏اند و یا محتوای آن‏ها دیدگاه او را تأیید نمی‏کنند. محمدکریم خان کرمانی، دیگر رهبر شیخیه و شاگرد سیدکاظم رشتی نیز برای ترویج افکار شیخیه و استادان خود در تبیین دیدگاه علت فاعلی دانستن امام، مطالبی را در آثارش نگاشته است. کرمانی در اثبات این نظریه از دلایل روایی و عقلی بهره برده که با بررسی آن‏ها مشخص شده مستندات کرمانی نیز غیر قابل استناد است. بنابراین، ادله رشتی و کرمانی در علت فاعلی دانستن ائمه؟عهم؟ غیرمعتبر و لذا غیر قابل پذیرش است و در مواردی، زمینه‌ساز‏ ادعای غلو نسبت به رهبران شیخیه است.

«نشاط اجتماعی» یکی از مفاهیم بسیار مهم در حوزه روان‌شناسی اجتماعی است که موجب پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و پیشرفت فرد و جامعه به‌سوی کمال مطلوب است. نظریه‌پردازان اجتماعی، عوامل متعددی برای نشاط اجتماعی بر می‌شمارند که مهم‌ترین آن‌ها «مشارکت اجتماعی»، «احساس رضایتمندی» و «احساس امیدواری» است. سؤال اصلی پژوهش پیش‌رو آن است که از دیدگاه مقام معظم رهبری میان انتظار حقیقی و نشاط اجتماعی چه رابطه‌ای وجود دارد. از منظر ایشان، انتظار حقیقی موجب تحقق هرچه بیش‌تر عوامل سه گانه نشاط اجتماعی خواهد شد. میل به ایجاد تغییرات اجتماعی، حضور فعال در جامعه سیاسی، توجه به حضور ولی عصر؟عج؟ و احساس خشنودی به دلیل حرکت در جهت اهداف والا و احساس امیدواری در جامعه منتظر نسبت به تحقق آینده‌ای روشن برای نوع بشر؛ از ویژگی‌های جامعه منتظر است که بر تحقق عوامل سه‌گانه نشاط اجتماعی مؤثرند. تحقیق حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و براساس منابع کتابخانه‌ای انجام شده و تاکنون نظریه انتظار از منظر مقام معظم رهبری با این نگاه مورد توجه قرار نگرفته است.