جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار متکفّل تبیین و بررسی رهیافت جدیدی از جان مارتین فیشر در حل تعارض احتمالی میان علم خطاناپذیر و سابق خداوند با مسئولیت اخلاقی عامل است. اگر چه فیشر از یک‌سو اوصافی چون علم را از ویژگی‌های ذاتی و خطاناپذیر الهی برشمرده و همچنین خداوند را متصف به ازلیت زمانی غیرتومیستی در همان چارچوب زمانی موجودات مادی می‌کند و در نهایت‌‌، اصل ثبات گذشته و فقدان کنترل انسان بر رخدادهای انقضاء یافتهٔ زمانی را می‌پذیرد و در بادی امر با تعارض چنین علم پیشینی با ارادهٔ آزاد انسان در کنش‌ها مواجه می‌شود‌‌، اما سنخ دیدگاه او در باب ماهیت اختیار انسان‌‌، او را از این چالش می‌رهاند. در تلقی فرانکفورتی فیشر اختیار عامل مسبوق به توانایی او برای مبادرت به کنش بدیل در روندِ خلاف واقع نیست و از همین‌رو‌‌، اگر هم علم الهی مرادف با یکسویه شدن فعل باشد، چنین پیامدی برابر با انتفای اختیار و آزادی عمل انسان نخواهد بود. در این مقاله پس از تبیین مختصر دیدگاه فیشر - در باب علم پیشین الهی - ، بررسی اصل ثبات گذشته و امکان‌های بدیل و رهیافت فرانکفورتی فیشر در برابر آن‌‌، به ارزیابی راه حل فیشر می‌پردازیم و ملاحظه می‌کنیم که به هر حال، تصور وجود بدیل فعل برای تحقّق اختیار عامل‌‌، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

مسئلهٔ توحید خداوند در سه مقام مطرح می‌شود: ۱) وجوب؛ 2) الوهیت؛ 3) وجود حقیقی. در باب توحید در مقام وجود حقیقی‌‌، اعتقادات گوناگونی وجود دارد‌‌، از قبیل اعتقاد عامهٔ مردم‌‌، فیلسوفان مشاء‌‌، جهلهٔ صوفیه و نیز اکابر ایشان‌‌، حکمای فهلویین‌‌، محقّق دوانی و میر‌داماد‌‌، عرفا و حکمای متألهین. صدرالمتألهین شیرازی به اقتضای مقام و در ابواب مختلف کتاب اسفار‌‌، اقوال متعددی در این باب داشته است. این مقاله به مقایسهٔ آرا و اقوال مذکور با یکدیگر می‌پردازد و در نهایت، توحید ناب و خالص را در میان آن‌ها که بری و بدور از اِشکال و ایراد است، معرفی می‌نماید. توحید ناب، توحیدی است که مشوب به هیچ گونه شرکی در مقام وجود حقیقی نباشد و آن جز قول عرفای شامخین و حکمای متألّهین نیست‌‌؛ چنان که نظر نهایی ملاصدرا نیز بر آن است. دیدگاه مذکور مبتنی بر قول به وحدت وجود و موجود در عین کثرت آن دو است و بر پایهٔ آن‌‌، وجود و موجودْ منحصر در ذات حق تعالی است و در عین حال، اشراقات و مظاهر گوناگون و حقیقی دارد و از سوی دیگر با این که وجود و موجود دارای اشراقات و مظاهر گوناگون و حقیقی است‌‌، در عین حال، واحد بوده و منحصر در ذات باریتعالی است. روش این پژوهش، توصیفی۔ تحلیلی است.

انحصارگرایی دینی از صفات ذاتی و مشخصه‌های تاریخی سنّت مسیحی است. در این دیدگاه بر دو ویژگی حقّانیت و نجات‌بخشی انحصاری دین مسیحیت، تأکید اساسی می‌شود. این نگرش، مؤلفه‌های مهم تاریخی و الهیاتی دارد که عبارتند از: 1) قابلیت استناد به کتاب مقدّس‌‌؛ 2) ابتنا بر واقعیت‌های تاریخی زندگی عیسیٰ مسیح‌‌؛ 3) لزوم دخالت مستقیم الهی‌‌؛ 4) محوریت آموزه‌های الهیاتی خاص‌‌‌‌؛ 5) محوریت شخص عیسیٰ مسیح‌‌؛ 6) جایگاه مهم کلیسا و پاپ‌‌‌‌؛ 7) نقش فرعی شریعت و محوریت فیض و ایمان‌‌؛ 8) بی‌توجهی به آموزه‌های درست ادیان دیگر. انحصارگرایی مسیحی، به بروز پیامدهای مهمی در طول تاریخ این دین منجر شده است که برخی از آنها عبارتند از: 1) غفلت از ارزش‌های ادیان دیگر و استغنا از آموختن از آنها‌‌‌‌؛ 2) تقدس‌گرایی افراطی و دوری از عقلانیت‌‌‌‌؛ 3) اثبات هویت خودی و نفی هویت دیگری‌‌؛ 4) رسالت ایدئولوژیک‌‌، تهدید صلح و گسترش جنگ‌ها. راه برون‌رفت از این بحران‌‌، عدول از انحصارگرایی مسیحی و گشودگی نسبت به حقایقی است که ادیان دیگر حاوی و حامل آن هستند؛ حقایقی که با گفت‌و‌گو و احساس نیاز به شنیدن صدای دیگری قابل حصول‌اند.

همهٔ ما این شهود را در خود داریم که گویی خودآگاهی‌‌‌‌، نوع خاصی از معرفت است که با دیگر معرفت‌های ما متمایز است. انگیزهٔ فیلسوفان برای پرداختن به این موضوع به عنوان یک مسئلهٔ فلسفی غالباً همین تمایز یاد شده است و آنان همواره تلاش داشته‌اند تا ماهیت این معرفت خاص را توضیح دهند. در بین نظریه‌های خودآگاهی‌‌‌‌، نظریه‌های عقل‌گرا‌‌‌‌، این معرفت خاص را بر اساس ارتباط آن با عقلانیت توضیح داده‌اند. به ادعای هواداران این رویکرد و نظریه، برخوردار بودن ما از قوای عقلانی، ارتباط مهمی با خودآگاهی و خاص بودن آن دارد. در این مقاله - پس از معرفی کلی نظریه‌های عقل‌گرایانه در بحث خودآگاهی‌‌‌‌ - به تحلیل نظریهٔ شفافیت ریچارد موران، به عنوان یکی از موفق‌ترین نظریه‌های عقل‌گرایانه خواهیم پرداخت و در ادامه، به یکی از چالش‌های مهمی که همواره پیش روی این نظریه قرار داشته است، اشاره خواهیم کرد و سپس راه حل جالبی را که متیو بویل برای حل این چالش و در واقع‌‌‌، تکمیل نظریهٔ شفافیت مطرح کرده است‌‌‌‌، معرفی و تحلیل خواهیم کرد. و در پایان نیز ضمن اشاره به برخی ضعف‌های این راه حل، دو پیشنهاد آزمایشی برای پیشرفت این راه حل و در واقع‌‌‌، پیشرفت نظریهٔ شفافیت، ارائه خواهیم داد.

تغییر مفهومی و بررسی نتایج آن بر تاریخ علم همواه یکی از مسائل چالش‌برانگیز در مباحث تاریخ و فلسفهٔ علم بوده است. در این مقاله ابتدا به معرفی آرای پُل تاگارد یکی از فیلسوفان طرفدار فلسفهٔ علم محاسباتی در مورد چیستی و چگونگی تغییر مفاهیم می‌پردازیم و بر این اساس، به رویکرد او به تاریخ علم از جهت انباشتی بودن یا انقلابی بودن اشاره خواهیم کرد. از نظر تاگارد، شواهد و روش‌ها دست‌کم چیزهایی هستند که در اکثر انقلاب‌های علمی بین نظریهٔ موجود و نظریهٔ جایگزین مشترک هستند. در این مقاله، نشان داده خواهد شد که این ادعا با رویکرد کل‌گرایی معناشناختی تاگارد سازگار به نظر نمی‌رسد. همچنین با موردکاوی تاریخی در خصوص انقلاب علمی مکانیک کوانتومی در تاریخ علم فیزیک، نشان خواهیم داد که - برخلاف نظریهٔ پل تاگارد‌‌ - تدریجی بودن و همپوشانی نظریهٔ موجود و جایگزین دلیلی بر پیوستگی آن دو نیست‌؛ زیرا اگر چه مرز دقیقی نمی‌توان میان آن دو یافت‌‌، اما این به معنای عدم وجود هیچ مرزی نیست و علی‌الاصول جایی نظریهٔ موجود کنار رفته و نظریهٔ جایگزین مستقر شده است.

یکی از مباحث کلیدی در فلسفهٔ دکارت که امروزه نیز در میان پژوهشگران فلسفهٔ مدرن و قرون‌وسطیٰ‌‌‌‌، از اهمیت بالایی برخوردار است‌‌‌‌، رویکرد دکارت در خصوص ارتباط علت و معلولی پدیده‌ها و رویدادهای مختلف است. دکارت برای ارتباط علّی میان نفس و بدن‌‌‌‌، رویکردی اُکازیونالیستی یا همان رویکرد مبتنی بر اصالت علل موقعی، اتخاذ کرده است که بر مبنای این رویکرد، علتِ نهایی‌‌‌‌، خداوند است‌‌‌‌، اما پرسش اصلی جستار حاضر این است که آیا دکارت‌‌‌‌، همهٔ ارتباطات علت و معلولی میان پدیده‌ها‌‌‌‌ - چه مادی و چه فرامادی‌‌‌‌ - را اکازیونالیستی تبیین می‌کند و آیا اساساً می‌توان دکارت را بنیان‌گذار اصلیِ اکازیونالیسم در فلسفه دانست یا این ‌که ریشه‌های علیّت‌‌‌‌ اکازیونالیستی را باید در آثار و افکار متفکران قرون وسطیٰ جست‌وجو کرد؟ از این‌رو‌‌‌‌، در این جستار تلاش خواهیم کرد تا با توجه به آثار مختلف دکارت و نیز با توجه به دیدگاه‌های برخی متفکران قرون وسطیٰ در خصوص علیّت‌‌‌‌، نشان دهیم که دکارت را در بهترین حالت‌‌‌‌، می‌توان طرفدار نظریه یا رویکردی شبهِ‌اکازیونالیستی در خصوص علیّت‌‌‌‌ دانست که بر اساس آن‌‌‌‌، چنین نیست که علل فیزیکی و طبیعی در رویدادهای مختلف‌‌‌‌، تأثیرگذار نباشند، بلکه - به زعمِ دکارت - در کنار علیّت‌‌‌‌ خداوند‌‌‌‌، می‌توان از تأثیرگذاری علل طبیعی نیز سخن گفت.

صفات محدود و مقیدِ فعلیِ خداوند‌‌‌‌، تجلّی و بُروز صفات مطلقِ ذاتی او در مقام فعل هستند‌‌‌‌، اما محدودیت آنها به جهت اِعمال توأمان آنها در کنار یکدیگر و در ارتباط با مخلوقات است. در میان صفات فعلی‌‌‌‌، صفتِ «حکمت» - تجلّی صفت ذاتی علم - حاکم بر دیگر صفات بوده و تقیّد‌بخشِ آنهاست. جان شلنبرگ، در «برهان اختفای الهی» از تمایز میان این دو دسته صفات غفلت کرده و همین امر سبب شده تا اولاً با اتخاذ رویکردی تشبیهی‌‌‌‌، عشق الهی را صورت مطلق شدهٔ عشق انسانی قلمداد کند. ثانیاً‌‌، با خلط میان صوَر مختلفِ عشق، یعنی آگاپه و اروس، درک نادرستی از عشق الهی و میزانِ اطلاق آنها داشته باشد و ثالثاً، به‌ رغم صحت تأکید شلنبرگ بر تمایز میان برهان اختفا و برهان شر‌‌‌‌، استفادهٔ او از اختفا - به عنوان مورد نقضی بر عشقِ نامتناهیِ الهی‌‌‌‌ - به نوعی، بازگشت به برهان شر را به ذهن مخاطب متبادر می‌کند و برداشت و بهره‌گیری‌ای نادرست است. بر مبنای صفت فعلی حکمت، می‌توان نشان داد که اختفای الهی - بر خلاف مدعای شلنبرگ‌‌‌‌ - نه‌تنها نقضی بر عشق الهی نیست‌‌‌، بلکه مظهری از عشق حکیمانهٔ خداوند به انسان‌هاست که در این نوشتار به برخی از این حکمت‌ها اشاره خواهد شد.