جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انبوهي از روايات معصومان وجود دارد که هر کدام به گونه‌اي به منزل عرفاني يقظه و احکام و ويژگي¬هاي پيراموني آن اشاره دارد. اين نوشتار بر آن است تا در قالب بررسي ميزان هماهنگي آراي سلوکي خواجه عبد‌الله انصاري در منازل السائرين دربارة منزل يقظه با آموزه-هاي روايي، بابي از فقه¬السلوک را در منزل عرفاني يقظه به روي محققان بگشايد. جنبة نوآوري اين مقاله، جمعآوري و همچنين دستهبندي رواياتي است که ميتوانند زمينه ساز و پشتوانة مباحث عرفاني مطروحه در باب مقام يقظه باشند. فايدة اين کار، اثبات اصالت سخنان عارفان دربارة‌ نخستين منزل سير و سلوک، يعني يقظه است؛ زيرا ثابت خواهد شد که اين سخنان از پشتيباني آموزه¬هاي ديني برخوردارند و «شريعت» و «طريقت» در اين بخش، هماهنگي کامل دارند. صاحب کتاب منازل السائرين، يقظه را نخستين منزل از منازل سلوک قرار داده و ارکان و عوامل تأثيرگذار در اين منزل را در دوازده مؤلفه دسته بندي کرده است. اين تحقيق، براي نخستين بار شواهد روايي‌اي را که ميتواند مؤيد نقشآفريني دوازده مؤلفة مزبور در بيداري و يقظة سالک باشد، جمعآوري کرده است.

وحدت وجود از اصلي‌ترين تعاليم تصوف و عرفان اسلامي است. از نگاه عارفان مسلمان، موجود حقيقي تنها حق تعالي است و مخلوقات، ظهورات آن موجود حقيقي‌اند. ابن‌عربي در سدة هفتم هجري تبيين‌هاي دقيقي از اين نظريه ارائه مي‌کند. شيخ احمد سرهندي با ديدگاه ابن‌عربي مخالفت كرده است. انتقادات وي، به مسئلة عينيت حق با اشيا و برداشت ناشي از آن تحت‌ عنوان «همه اوست» و نيز به معيت و سريان حق در عالم و اتصاف حق به امور مذموم و پست است. در اين مقاله پس از اشاره به احوال و آثار سرهندي و وضعيت زمانة وي، انتقاداتش دربارة نظرية وحدت وجود را بررسي كرده‌ايم. در نهايت، برآنيم که سرهندي به‌واسطة پايبندي به مباني علم کلام، به عمق معناي تمايز احاطي موجود در کلام ابن‌عربي مبني بر تمايز حق از خلق پي نبرده و نظرية خلقت را جايگزين نظرية تجلي كرده و با باور به ضرورت تفکيک ميان اعتقادات دين اسلام و مکتب ودانتة هندوييسم، قائل به وحدت شهود شده است.

يکي از مسائلي که ذهن قرآن‌پژوهان را به خود مشغول ساخته، مسئلة روش‌شناسي تفاسير و تأويلات عرفاست. از جمله مهم‌ترين فوايد روش‌شناسي تفسير عرفاني اين است که نگاه منفي برخي از انديشمندان علوم قرآني را به تفسيرهاي باطني عرفا تغيير مي‌دهد. اين تحقيق از نوع تحقيقات توصيفي و تحليلي است. روش به‌کار‌رفته در اين نوشتار، اسنادي و روش جمع‌آوري داده‌ها کتابخانه‌اي است و داده‌هاي مورد نياز از طريق ابزار فيش‌برداري گرد‌آوري شده‌اند. در‌بارة روش‌ تفسيري اهل معرفت، ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است. گروهي روش تفسيري اهل عرفان را خلاف روش‌هاي متداول تفسيري و قواعد عقلايي فهم متن مي‌دانند و گروهي ديگر تفاسير عرفاني را ذوقي و غير ‌روشمند مي‌خوانند. به نظر نگارنده، تفسير عرفاني يا تأويل، روشمند بوده و داراي مباني و اصول مختص به خود است. يکي از اين روش‌ها، که اهل معرفت به آن اشاره کرده‌اند، روش شهودي مستقيم است. از جمله ابزار و شروط نيل به باطن کلام در اين روش، طهارت باطني قاري، تلاوت مداوم و مکرّر آيات قرآن، و تدبر و تفکر همراه با حضور قلب است.

«صحبت» و آداب آن به‌عنوان يکي از موضوعات مهم و مؤکد، در سير و سلوک عرفاني جايگاه ويژه¬اي دارد. بخش قابل توجهي از آداب اين مبحث مهم، در متون نثر عرفاني بازتاب يافته است. در اين مقاله به بررسي و مقايسة جايگاه «صحبت» در دو اثر مهم نثر عرفاني، کشف‌ المحجوب هجويري و عوارف‌ المعارف سهروردي پرداخته شده است. مبحث صحبت در اين دو اثر از ابعاد و جهات متعدد، مانند آداب و انواع صحبت، بررسي شده است. از‌آنجا‌که نويسندگان دو اثر نام‌برده، هر دو از پيروان مکتب بغداد و اهل صحو‌ند، در بسياري از مسائل و موضوعات کلي صحبت، اتفاق، نظر و در موارد اندکي نيز اختلاف نظر دارند. موضوع ابتدا به‌صورت تفصيلي و به‌تفکيک کتاب¬ها بررسي شده و در قسمت پاياني مقاله به‌اجمال به تفاوتها و شباهتهاي دو اثر مذکور اشاره شده است.

قاعدة کلي بدوي در بين فلاسفه در بحث شريف «جعل» بدين قرار است که هر حکيم و فيلسوفي، اگر قائل به اصالت وجود باشد، وجود را مجعول مي‌داند و اگر قائل به اصالت ماهيت باشد، جعل را به ماهيت بر‌مي‌گرداند. نظرية سوم هم بدين قرار است که جعل به اتصاف ماهيت به وجود بر‌ميگردد. اين سه حکيم متأله، با توجه به مبناي حکمت متعاليه مبني بر اصالت وجود، ابتدا جعل را به وجود برمي‌گردانند؛ ولي در ادامه بنا بر قواعد توحيد صمدي قرآني برخاسته از آيات و روايات بر مشرب عرفاني، بحث شريف جعل را ترفّع دادند و نظريه¬اي را مطرح نمودند که با قول عرفا در وحدت شخصية وجود و احاطة وجودي واجب تعالي و قيوميت او سازگارتر است؛ علاوه بر اينکه آيات و رواياتي که سنخيت بين علت و معلول را تقويت مي¬کنند، با اين مبناي دقيق مطابقت بيشتري دارند. اين نظريه حکايت از آن دارد که وجود واجب تعالي منفک و بريده از وجود ماسوي‌الله نيست؛ بلکه يک حقيقت واحد صمدي، کل عالم را پر مي‌كند و جايي براي غير باقي نمي¬گذارد؛ ازين‌رو وجود مجعول نيست؛ بلکه جعل به ظهورات وجود برمي¬گردد. براي فهم اين نظريه بايد به مباني اين بحث، همچون احاطة وجودي حق، ظهور و تجلي ذات الهي، و اطلاق مقسمي او توجه ويژه داشت تا سلطان توحيد صمدي حق ظهور کند. آن‌گاه جمع بين اقوال نيز ميسر مي‌شود.

از جمله نقدهاي مهم منتقدان مکتب ابن‌عربي، تأويلات غريبي است که او و برخي تابعانش دربارة برخي آيات قرآن ارائه دادهاند و در شمار آنها مسئلة خلود در جهنم است. ابن‌عربي با انکار ملازمه و همساني «خلود در دوزخ» و «معذب بودن» بر اين باور است که مخلدان در آتش و جهنم، با گذر از دورهاي، با آنکه در جهنم جاودانهاند، معذب نخواهند بود و به گونه‌اي از تنعّم ميرسند. اين دسته كوشيده‌اند با بهرهگيري از مباني تصوف و عرفان، همچون فطرت، سبقت رحمت بر غضب، جواز تخلف وعيد الهي و... اين مدعا را به اثبات برسانند. در اين نوشتار برآنيم تا ضمن اشاره به دلايل، به بررسي و نقد آنها بپردازيم. از منظري کلان، دو گونه نقد بر نظريه و استدلال‌هاي ابن‌عربي وارد است نخست آنکه برخي مباني به نظر درست يا دقيق نميآيد؛ دوم با فرض پذيرش برخي مباني، نميتوان به درستي مدعاي مورد نظر رسيد و استدلال صورت گرفته خدشهپذير است.