جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبيين صحيح از رابطة دين و اخلاق از دغدغه‌هاي فيلسوفان اين دو حوزه بوده که بحث‌هاي گسترده‌‌اي دربارة آن انجام شده است. يکي از چالشي‌ترين قلمروهاي اين بحث، اخلاق اجتماعي است؛ زيرا افراد جامعه باورهاي مختلفي دارند و پيچيدن يک نسخة اخلاقي براي همة آنان چه‌بسا به تحميل ارزش‌ها و تبعيض نسبت‌ به گروهي شود که باورهاي اکثريت را قبول ندارند. هدف از تحقيق پيش‌رو، تبيين شاخصه‌هاي اخلاق ديني است که به سبب برخورداري از آنها براي تنظيم روابط افراد جامعه‌اي که همه يا اکثريت آنان مسلمان‌اند، بر اخلاق فراديني اولويت مي‌يابد. از يک سو، اخلاق اجتماعي متأثر از باورهاي کلان اعتقادي، به‌دليل تأثيرات شگرف اين باورها بر عناصر مهم اخلاق، بر اخلاق فراديني که تنها بر سرشت مشترک انسان‌ها تکيه دارد، مقدم است؛ و از سوي ديگر، اخلاق اجتماعي برگرفته از متون ديني معتبر، به‌دليل شناخت عميق و صحيحي که به‌وسيلة وحي از انسان و افعال متناسب با سعادت حقيقي وي به دست مي‌آورد، بر اخلاق فراديني که خود را براي کشف ارزش‌هاي اخلاقي از اين منبع شناخت بي‌نياز مي‌داند، ترجيح دارد.

«قصص» از جمله اسلوب‌هاي بياني قرآن است که نظر به ميزان پردازش آيات، از جنبه‌هاي گوناگون حائز اهميت مي‌نمايد. يکي از اين جوانب، ميزان اثرگذاري کارکردهاي کلامي فرق در تفسير قصص است. با توجه به اين موضوع، «کراميه» که از فرق مهم کلامي است، نظر به باورهاي منسوب در اصول توحيدي و نقش مهم اين موازين در تفسير، خيزش مطالعاتي زيادي را به خود معطوف داشته است. ازآنجاکه مباني کلامي هر فرقه در قالب متون منتسب جلوه‌گر مي‌شود، اين پژوهش به بررسي تحليلي بازتاب اين انديشه‌ها در قصص «تفسير سورآبادي»، به‌عنوان اصلي‌ترين منبع تفسيري کراميه پرداخته است. مطابق اين تحقيق که نتيجه‌اي کاربردي در حوزۀ مطالعات تفسير، کلام و ملل دارد، از يک سو انتساب صفاتي چون تجسيم، استوا، مکانيت و اعضا به اين فرقه نادرست است؛ و از سوي ديگر، اين آرا در شاخصه‌هاي مهم رؤيت و جهت، بر فحواي تفسير قصص اثرگذارند.

بررسي خاستگاه پيدايش مسائل کلامي، از عرصه‌هاي پژوهشي مورد علاقة خاورشناسان است. بسياري از آنها کوشيده‌اند تا با بررسي اين موضوع نشان دهند که آبشخور مسائل کلام اسلامي، اديان و مکاتب ديگر، به‌ويژه مسيحيت است و کلام اسلامي از عوامل بيروني تأثير پذيرفته است. ولفسن، اسلام‌شناس يهودي، در کتاب فلسفة علم کلام، دربارة مسئلة خلق قرآن، که از چالشي‌ترين مسائل کلامي، به‌ويژه در قرن دوم هجري است، چنين رويکردي را دنبال کرده است. او با به‌کارگيري روش فرضي استنتاجي خود، ديدگاه‌هاي مطرح در زمينة خلق قرآن را متأثر از آموزه‌هاي يهودي مسيحي مي‌داند. اين مقاله در‌‌صدد است تا با تتبعي شايسته ضمن تبيين دقيق نظريه ولفسن، شواهد و قرائن آن را بررسي و نقد کند و نشان دهد که نه‌تنها روش ولفسن با اشکالاتي روبرو است، دلايل او نيز مدعايش را به‌خوبي اثبات نمي‌کند و تأثير عوامل بيروني، به‌ويژه مسيحيت، در پيدايش اين مسئله‌ اثبات شدني نيست.

مسئلة شأن اخلاقي، از مباحث مهم فلسفة اخلاق است. با وجود اختلاف در جوانب گوناگون اين مسئله، همة صاحب‌نظران بر اين امر متفق‌اند که انسانْ واجد شأن اخلاقي است. مسئلة اصلي در اين پژوهش، اين است که با پذيرش تشکيکي بودن شأن اخلاقي، ايمان چه نقشي در تعيين سطح و درجة شأن اخلاقي انسان دارد. بنا بر آموزه‌هاي اسلامي، ايمان در تعيين مرتبة وجودي انسان نقش اساسي ايفا مي‌کند. کسي که منکر خدا يا رسول يا قيامت است، از ديدگاه اسلام در مراتب نازلة وجودي قرار دارد. ايمانْ خود امري مشکک است که شدت و ضعف مي‌پذيرد و ازآنجايي‌که مراتب انسانيت دايرمدار مراتب ايمان است، مراتب مختلف ايمان مراتب مختلفي از انسانيت را به‌دنبال دارد. اين مراتب مختلف انساني، مراتب تشکيکي شأن اخلاقي انسان را تشکيل مي‌دهد که بر اساس آن وظايف فاعل‌هاي اخلاقي در برابر انسان تعيين مي‌شود. براين‌اساس، بي‌ايمان از حداقل حقوق اخلاقي برخوردار است؛ ولي مؤمن حقوقي به‌مراتب بالاتر دارد و متناسب با مرتبة ايمانش شأن اخلاقي او نيز تغيير مي‌کند. مؤمني که ملکة پرهيزگاري در او استقرار يافته است و از گناه اجتناب مي‌کند، نسبت‌به مؤمن فاسقي که چنين ملکه‌اي در او متجلي نشده است، از منزلت اخلاقي والاتري بهره‌مند است. روش گردآوري مطالب کتابخانه‌اي بوده و ارزيابي داده‌ها به روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده است.

با مراجعه به متون ديني مي‌يابيم که اهل‌بيت براي تبيين شئون خويش استدلال عقلي و نقلي داشته‌اند. در اين مقاله با روش کتابخانه‌اي تحليلي، استدلال‌هايي که اين ذوات مقدس براي بيان مرجعيت ديني خود در برابر مخالفان يا شيعيان اقامه کرده‌اند، بررسي مي‌شود. اين ادله، گاهي برون‌مذهبي‌اند و گاهي درون‌مذهبي؛ يعني در آنها به آموزه‌هاي مسلّم ميان مسلمانان يا شيعيان استناد شده است. ايشان امام را محافظ شريعت، هادي به‌سوي دين، حجت‌الله، قيم و ملازم با قرآن کريم، واجب‌الاطاعه و محل نزول جبرئيل دانسته‌اند و براي اثبات مرجعيت ديني امام، به اين موارد استدلال کرده‌اند.

اگر حقيقت خاتميت را آن‌گونه‌که علامۀ طباطبائي در تفسير گران‌سنگ الميزان في تفسير القرآن، از رهگذر آيۀ «اِکمال دين» تبيين كرده است، بپذيريم، فهم تلازُم آن با جامعيت دين تسهيل خواهد شد؛ به اين ‌معنا که، فرضِ ثبوت هر يک از «جامعيت دين» و «خاتميت»، بدون ديگري فرض محالي است؛ زيرا نمي‌توان تصور کرد که دين، جامع و کامل است، ولي به قُلۀ رفيع خاتميت نائل نشده باشد؛ همچنان‌که نمي‌توان پذيرفت که دين، خاتم بوده باشد، اما واجد جامعيت و کمال نباشد. در عدم ثبوت دو امر مُتلازم نيز همين مسئله مطرح است. نوشتار پيش‌رو، در تبيين تلازُم موجود بين جامعيت دين و ختم نبوت تشريعي ـ‌ با رويكردي توصيفي، تحليلي ـ از ميان سه رهيافتِ «مراجعه به نصوص ديني»، «بررسي آموزۀ اِکمال دين» و «بررسي يکايک آموزه‌هاي قرآن و اثبات کمال آنها»، تنها به آموزۀ اِکمال دين پرداخته است. مدلول صريح آيۀ اِکمال از منظر علامه، کامل شدن مجموعة معارف و احکام دين، با تشريع حکم ولايت است. همچنين اِکمال دين، مُساوِق با اِتمام نعمت است و اين هر دو، مُساوِق و مُتلازم با جامعيت دين است.

فرگشت يکي از نظريات علمي است که بيش از همه، به داروين انتساب دارد. بعد از داروين و به‌طور خاص با پيشرفت علم ژنتيک، اصلاحيه و تکمله‌هايي بر اين نظريه افزوده شد تا ديدگاه نئوداروينيسم پديد بيايد. اين نظريه، درصدد است که چگونگي پيدايش ارگانيسم‌هاي پيچيده را تبيين کند. اينكه نمي‌توان تبيين فرگشتي را مردود دانست، نبايد موجب اين گمان شود كه اين نظريه همه چيز را دربارة پيدايش ارگانيسم‌هاي پيچيده تبيين مي‌کند. اين مقاله، بر آن است تا با بررسي جديدترين دستاوردهاي علمي به همراه تحليل عقلاني داده‌ها، نشان دهد جنبه‌هاي بسياري از حيات هوشمند وجود دارد که با نظرية فرگشت تبيين نمي‌شود. ازاين‌رو براي اين امور بايد سراغ تبيين‌هاي ديگر رفت. اين مقاله نشان مي‌دهد که دست‌کم پنج مسئله در باب حيات هوشمند وجود دارد که تبيين فرگشتي پاسخگوي آن نيست. برخي از جوانبي كه در اين تحقيق بررسي مي‌شود کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

نصر حامد ابوزيد، در بخشي از نظرية «تفسير عصري از متون» خويش قائل شده است که ميان معنا و مراد تفاوت وجود دارد. از‌آنجايي‌که در تفاسير ارزش‌افزايانه، هدف مفسر به حدّ اعلاي ارزش رساندن يک اثر است و از جهتي عواملي همچون پيدايش پرسش‌هاي جديد، پديداري نيازهاي نو و افزايش سطح علمي مفسر، نيازمندي به تفاسير عصري را درپي دارند، به ‎نظر مي‎رسد نظرية تفسيري وي مي‎تواند به‌عنوان راهکاري براي نيل به تفاسير ارزش افزايانه قصدگرا، که به‌معناي فهم بهتر از متن و مرادات ماتن در طول زمان است، مورد امعان نظر قرار گيرد. اما نتايج حاصل از چنين نگرش‎هايي، چنانچه در آن ضوابط فهم متن رعايت نشود، ممكن است به تهديدات معرفتي، همچون عدمِ امکانِ اعتبارسنجي تفاسير، و دنيوي و عرفي کردن دين بينجامد.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.