جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر با روش تحلیلی و انتقادی، به بررسی موضع ابن عربی در باب معناشناسی اخلاق و مشخصاْ به تحلیل نقش وحی در معنا بخشیدن به اخلاق از منظر این متفکّر می‌پردازد. نتیجه بحث این‌که وی در عین قبول بداهت معانی اخلاقی، آن‌را فاقد معنای مستقل از شریعت شناخته و به نقش تأسیسی وحی در ارزش‌گذاری اعمال باور دارد. از نگاه ابن عربی عملی که اخلاقاْ خوب خوانده شود، به جواز شرعی نیز متصف می‌گردد؛ که بدین ترتیب تعابیر اخلاقی و شرعی مفهوماْ مساوی و مصداقا ْمساوق با یکدیگرند. در مقام بررسی این رأی، ضمن یک ملاحظه انتقادی به این دریافت می‌رسیم که ابن عربی با تأکید بر واقعیت و عینیت اخلاق و قبول تساوق اخلاق و خیر، لاجرم بداهت مفاهیم اخلاقی را مقبول‌تر از ایده بدیل ساخته است. در این نگرش، آموزه وحی در جهت ترمیم ابهامات مصداقی عمل می‌کند و مرتبه عالی‌تری از معانی اخلاقی را متجلّی می‌سازد. با این ملاحظه، هرچند پذیرش نقش امضایی و ارشادی شریعت در معنا بخشیدن به واژگان اخلاقی تکمله‌ای بر آراء ابن عربی به حساب می‌آید، اما با ارکان اندیشه این متفکّر سازگار می‌ماند.

چیستی «زبان» و و ویژگی‌های آن، از جمله مسائلی است که از دیرباز ذهن و اندیشة عالمان و متفکران را به خود مشغول داشته است. در این میان، فارابی نخستین متفکر اسلامی است که در آثار خویش به‌تفصیل به فلسفة زبان و زبان‌شناسی پرداخته است. اما نوشتار حاضر، ناظر به فلسفة زبان و زبان‌شناسیِ فارابی نیست که در این باره قبلاً تحقیقاتی به انجام رسیده است؛ بلکه مسئلة اصلی آن، نقش و کاربرد زبان در معرفت یا شناخت است؛ یعنی اینکه مقولة زبان به طور کلی چه محصول معرفتی یا شناختی برای انسان به همراه دارد. از دید امروزین، در پاسخ به این مسئله، به‌ویژه باید به دو دانش توجه کنیم: زبان‌شناسی شناختی و معناشناسی شناختی، که البته فارابی به این‌ دو دسترسی نداشته است. با این حال، مدعای نوشتار حاضر این است که او کارکرد معرفتی یا شناختیِ قابل‌توجهی برای زبان درنظر گرفته و ابعاد و ویژگی‌های مهمی از آن را مشخص کرده است و اگرچه یافته‌های او در این عرصه در قیاس با دستاوردهای معاصرین، ممکن است ناچیز‌ به نظر آید، اما نقش کاملاً تأسیسی او در این عرصه غیرقابل انکار است. روش تحقیق در نوشتار حاضر، از جهت نحوة گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای و از جهت نحوة تحلیل داده‌ها، عقلی است.

در متافیزیک تحلیلی معاصر دو نظریّه رقیب در مسألۀ چگونگیِ استمرار اشیاء در زمان موجود است، دوام‌گرایی (endurantism) و امتدادگرایی (Perdurantism). براساس دوام‌گرایی اشیاء سه بعدی‌اند و از طریق حضور تام در هر لحظه از زمان موجودند و براساس امتدادگرایی اشیاء چهاربعدی‌اند و علاوه بر اجزاء مکانی، دارای اجزاء زمانی نیز هستند. اوّلی اکنون‌گرایی و دوّمی سرمدی‌گرایی درباب زمان را پیش‌فرض می‌گیرند. اکنون‌گرایی این ایده است که تنها «اکنون» و محتویات آن موجودند و گذشته/آینده واقعیت ندارند. براساسِ سرمدی‌گرایی تمامیِ مواضعِ زمان یعنی گذشته/اکنون/آینده به نحو مساوی موجود و واقعی هستند. از ترکیب نظریات زمان و استمرار چهار ترکیب بوجود می‌آیند: 1. امتدادگرایی/سرمدی‌گرایی، 2. دوام‌گرایی/سرمدی‌گرایی، 3. دوام‌گرایی/اکنون‌گرایی و، 4. امتدادگرایی/اکنون‌گرایی. دیدگاه صدرا دربارۀ استمرارِ در زمان، با (1) و (4) شباهت دارد امّا، بدلیل ناسازگاریِ درونی(4) و ناسازگاری‌اش با (1)، دیدگاه صدرا این دو هم نیست و بلکه، ایدۀ پنجمی می‌تواند باشد که می‌توان آن را امتدادگرایی/اکنون‌گرایی اولویّتی نام نهاد که بر اساس آن هویّات اکنون به صورت بنیادینِ درزمانی موجودند و گذشته/آینده موجودند امّا، بر اکنون مُبتَنی هستند.

دیوید هیوم استدلال مشهوری در باره علیّت اقامه کرده است. بنا به این استدلال، باورهای معمول ما در باره روابط علّی به خاطر در برداشتنِ ایده ربط ضروری موجّه نیستند. ایده ربط ضروری مولود عادت ذهنی است و اطلاق آن بر امور واقع اشتباه است. از آنجا که باورهای ما در باره قوانین طبیعت و آینده یکسره بر تجارب ما از علّت و معلول مبتنی اند، باورهای معمول ما در باره قوانین طبیعت و پیش بینی آینده نیز موجّه نیستند. در باره این استدلال در تاریخ فلسفه بحث های زیادی درگرفته است و از جمله برخی فیلسوفان معاصر اسلامی پاسخ هایی برای آن پیش نهاده اند. وجه مشترک این پاسخ ها این است که راهبرد همکاری عقل و تجربه را اتخاذ کرده اند. رهیافت کلی این پاسخ ها این است که باور ما به رابطه ضروری میان رویدادهای طبیعی پیشین و عقلی است اما کشف دقیق مصادیق علت و معلول از طریق تجربه حاصل می شود. من در این مقاله نشان می دهم که این پاسخ ها قانع کننده نیستند. در عین حال شاید چشم انداز بهتری را برای حلّ این مسئله در فضای فلسفه اسلامی بتوان ترسیم کرد.

خلأ دین‌ورزی موحِّدان و فقدان حضور همه‌جانبه دین در عرصه اجتماعی از حیات، مسئله‌ای است که از دیرباز ذهن بسیاری از نخبگان فکری و دل‌سوزان اجتماعی مسلمان را به خود مشغول کرده، و هر کدام سعی نموده‌اند، با ارائه نظریه‌ای نوین، به گونه‌ای چرائی این مسئله را مورد کندوکاو فکری قرار دهند. با این وجود به نظر می‌رسد یکی از اندیشه‌هایی که می‌تواند به این مشکلات پایان داده، موجبات تکامل معرفتی موحِّدان و تعالی معنوی آنان در ساحت اجتماعی از حیات را فراهم نماید، اندیشه بنیادین توحیداجتماعی به معنای یگانه‌پرستی در عرصه حیات و زیست اجتماعی است. براین اساس در این پژوهش تلاش نموده‌ایم با روشی تحلیلی، نخست با ایضاح مفهومی حیات اجتماعی، یگانه‌پرستی در مجموع ارتباطات اجتماعی و ایجاد و عضویت در نهادهای اجتماعی را به عنوان دو مؤلفه اساسی توحید اجتماعی شمارش نماییم؛ و در ادامه با توسعه مفهومی توحید عبادی، اطاعت از قوانین فقهی ـ حقوقی و اخلاقی خداوند و نیز اخلاص در عمل و انجام تمامی افعال و رفتارها برای رضای او جل‌جلاله در ساحت اجتماعی از حیات را، ذیل مفهوم توحید اجتماعی مطرح نموده، آن را به عنوان نصابی جدید در هندسه معرفتی توحیدی، و بستری برای تعالی معنوی موحِّدان معرفی نماییم.

در این مقاله با تکیه بر تفکیکِ میانِ حوزه‌هایِ معرفتیِ وجودشناسی، خداشناسی و جهان‌شناسی، موضوعِ جمعِ نقیضین در اندیشه‌یِ ابوسعید خرّاز و ابن‌عربی تبیین می‌گردد. جمعِ اضداد در شناختِ خداوند در اندیشه‌یِ ابوسعید خرّاز و بسط و انتقالِ آن توسّطِ ابن‌عربی به جمعِ نقیضین که وی از آن به هو لا هو تعبیر کرده است، بنیادِ اساسیِ اندیشه‌یِ ابن‌عربی است، و هیچ حوزه‌ای از تاثیر آن خالی نیست، بلکه محوریّتی آن به گونه‌ای است که، موضوعِ هو لا هو از مقامِ ذات الهی آغاز گشته، در تمامیِ مراتبِ وجود، بسط می‌یابد. مهمترین جنبه‌یِ این اندیشه را می‌توان در مساله‌یِ خیال نزدِ ابن‌عربی یافت، چه آنجایی که از خیال برای شناختِ تشبیهیِ خداوند سخن می‌گوید و چه خیال به منزله‌یِ تناقضِ متحقّق در سه مرتبه‌یِ ماسوی الله، عالمِ میانیِ خیال و خیال به مثابه امری میانِ حس و عقلِ انسان صغیر؛ و همزمان قوه بشری خیال، که ذیلِ جهان‌شناسی ابن‌عربی بیان می‌گردد. بدونِ فهم خیال در اندیشه‌یِ ابن‌عربی نه به شناختِ خداوند می‌توان نائل شد و فهمِ محصّلی از وحدتِ وجودِ ابن‌عربی یافت و نه چیستیِ وجودِ عالم، به عنوانِ امرِ متناقضِ متحقّق در پرتو افکنده می‌شود.

چیستی وحی قرآنی یکی از مهم ترین موضوعاتی است که نومعتزله دیدگاه های چالش برانگیزی را پیرامون آن مطرح کرده اند و به دنبال آن بسیاری از نو اندیشان و دگراندیشان معاصر در این حوزه با تاثیرپذیری از این اندیشه، جهت گیری سکولاریستی نسبت به معارف وحیانی پیدا کرده اند. هسته مشترک دیدگاه های نواعتزالی عقل گرائی افراطی، تجربه محوری، اسطوره انگاری، زبان شناسی انتقادی بر قرائت قرآن کریم و گرایش به هرمنوتیک فلسفی است. در این نوشتار، مهمترین مبانی اندیشه نواعتزالی مطرح و نارسائی آن با مدلول ایات قرآن و ادله عقلی به روش بررسی اسنادکتابخانه ای و تحلیل عقلی ونقلی مورد بررسی و نقادی قرار می گیرد. حاصل این پژوهش ، در تعارض دیدن مبانی این اندیشه با حقایق قطعی هستی شناسی و حکمت بالغه الهی به دلیل رویکرد افراطی اصحاب آن به عقل و یافته های علوم تجربی و انکار علم حضوری پیامبر اکرم در تلقی آیات الهی است؛گذشته از اینکه این مبانی با دیدگاههای اعتزال کهن( به عنوان خاستگاه اصلی آن )همخوانی و مطابقت ندارد.