جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از فقهای معاصر برخلاف نظر مشهور فقیهان مبنی بر عدم تساوی زن و مرد در قصاص و دیات قائل به تساوی میان آنان شده‌اند. ایشان ضمن نقد مستندات روایی مشهور، به روایات دیگری به‌عنوان روایات معارض با روایات مستند مشهور، استناد جسته‌اند. مقالۀ حاضر، در صدد بیان این تعارض و ارائۀ راه حل برای رفع احتمالی آن است. به نظر می‌رسد با تحلیل انجام‌شده مستندات روایی مشهور، دارای اعتبار و حجیت لازم است و قول خلاف مشهور قابل دفاع نیست. این قول(خلاف مشهور) که سابقۀ چندانی ندارد به‌دلیل اینکه مستند روایی قابل توجهی ندارد، سعی کرده است بین روایات تعارض برقرار کند و آ‌ن‌ها را از اساس مخدوش نماید درحالی‌که روایات مورد استناد قول مشهور از نظر سند و دلالت متقن و غیر قابل تشکیک می‌باشد.

موضوع تسلط شیطان از جمله موضوعاتی است که در شماری از آیات قرآن و احادیث اسلامی مطرح شده است. برای اشاره به تسلط شیطان بر انسان در روایات، از لفظ مسّ استفاده شده است؛ از جمله در روایتی منسوب به پیامبر2 به نقل از ابوهریره چنین آمده است: «ما من بنی‌آدم مولود الا یمسه الشیطان حین یولد.» روایت مذکور با توجه به معنای غالبی مسّ در لغت که به معنای برخورد فیزیکی بین دو چیز به کار رفته است، به تسلط شیطان به‌صورت مطلق بر تمام بشر از زمان طفولیت اشاره دارد. این برداشت از روایت ابوهریره، با آیات قرآن و دیگر روایت‌هایی که تسلط شیطان بر انبیا و بندگان مخلص خداوند را نفی می‌کنند، در تعارض است. رویکرد شارحان در رفع تعارض مذکور به سه گونه قابل تقسیم است: رویکرد قبول و تصحیح، رویکرد توجیه معناشناختی و رویکرد تضعیف و رد. رویکرد توجیه معناشناختی به‌عنوان نظریۀ معیار، ضمن پذیرش صدور روایات با رد کردن رویکرد‌های جعل و ضعیف بودن روایت و عدم پذیرش معنای ظاهری در دیدگاه قبول و تصحیح، به جمع بین آیات و روایات پرداخته و دیدگاه مقبولانه‌تری را ارائه کرده و تعارض ظاهری بین آیات و روایت «ما من مولود الا أن یمس الشیطان» را رفع کرده است. در واقع مراد از مسّ در این روایات معنای تماس فیزیکی نیست، بلکه امید به اغوا و وسوسه کردن هریک از اولاد بشر توسط شیطان از آغاز تولد است و هیچ ارتباطی بین مس در این روایت و تسلط داشتن شیطان بر اولاد بشر از زمان کودکی وجود ندارد.

در کتاب نفیس نهج‌البلاغه که گزیده‌ای از عالی‌ترین و زیباترین سخنان امام علیR است، حدیثی ذکر شده که می‌فرماید: «ردّوُا الحجرَ مِن حیثُ جاء، فإنّ الشرَّ لا یدفَعُه إلا الشّرُّ.» این روایت که پس از نهج‌البلاغه در منابع متعدد شیعه و اهل سنّت منعکس شده است، بر دفع بدی با بدی یا همان مقابله به مثل تذکر می‌دهد؛ درحالی‌که این معنا علاوه بر آنکه می‌تواند بستری برای ورود شبهۀ تلافی‌جویانه بودن آموزه‌های دین مبین اسلام فراهم آورد، با آیات و روایات متعددی که دالّ بر صفح و احسان در مقابل بدی و شر است، متعارض می‌نماید. در نگاشتۀ حاضر پس از ارزیابی سندی و اعتبارسنجی روایت مذکور و نیز شرح و تبیین کامل آن، تعارض این روایت با ادلۀ قرآنی و روایی دیگر نمایان شده و سپس از رهگذر تبیین رابطۀ منطقی میان دو قاعدۀ دفع شر با نیکی و مقابله به مثل، تعارض مذکور برطرف گردیده و در نهایت این نتیجه حاصل آمد که روایت مورد بحث نه‌تنها به هیچ رو دلالت بر انتقام‌جویی و یا تلافی ظالمانه ندارد، بلکه گاه در مواردی، اتخاذ هر موضع دیگری غیر از موضع مقابله‌ای، زیان‌آور و غیرمنطقی است.

رجعت که در حیطه معناشناختی بازگشت به مبدأ است، در اصطلاح امامیه، به معنای بازگشت دوبارۀ رسول خدا2، ائمهk و گروهی از دینداران حقیقی برای رسیدن به بخشی از پاداش، و گروهی از کفرگرایان و معاندان ایشان به دنیا برای رسیدن به عذاب استحقاقی است. این دیدگاه، با مخالفت اهل سنت مواجه شده است. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود روایاتی ذکر کرده که بر قطعیت رجعت تأکید می‌کند. مقالۀ حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی به بررسی روایات و استنادات علی بن ابراهیم قمی در خصوص مسئلۀ رجعت در تفسیر قمی پرداخته است. در این پژوهش، روشن شد که قمی با استناد به روایات ائمهk که از جهت سند حمل بر صحت می‌شود و از جهت فراوانی به تواتر می‌رسد، وقوع آن را قطعی می‌داند. در بررسی گونه‌شناسی مباحث رجعت در تفسیر قمی دانسته شد که مسائل استدلال بر صحت رجعت، گروه‌های مشمول رجعت، رجعت به‌مثابۀ وعدۀ الهی به آل محمد2 و فلسفۀ رجعت که انتقام از معاندان است، مورد توجه قمی قرار گرفته است.

ماهیت، مبانی و اصول تمدن نوین اسلامی برگرفته از آموزه‏های ‏وحیانی است. کتاب «العقل و الجهل» در مجموعه روایی الکافی نوشتۀ محمد بن یعقوب کلینی مشتمل بر روایات گرانقدری از اهل بیتk است که بررسی و تبیین و استفاده از آن‌ها می‏تواند در پی‌ریزی تمدن نوین اسلامی کمک شایانی نماید. بررسی‏ها نشان می‏دهد جهل‌زدایی و شکوفایی عقل، علم و حکمت، دینداری، حسن خلق و حیات طیبه که مهم‌ترین زیرساخت‌ها و ارکان بنیادین تمدن اسلامی بر پایۀ عقل است و از سوی دیگر ریشۀ همۀ ناهنجاری‏ها، موانع و چالش‏های ‏فراروی تمدن اسلامی به جهل و آثار آن برمی‏گردد. سیری در فضای گفتمانی کتاب «العقل و الجهل» با رویکردی به تمدن‌سازی، چیستی عقل و نزاهت آن از شیطنت، ریشه‌شناسی رفتارهای بشری بر پایۀ شناخت عقل و جهل، گسترش و ارتقای عقلانیت در مکتب حجج الهی، تحقق آرمانشهر مهدوی بر پایۀ شکوفایی عقل و اخلاق از دیگر مباحث این نوشتار به شمار می‏رود.

عبدالله بن ‌عباس، صحابی مشهور و از سرآمدان حوزه‌های مختلف علوم اسلامی به‌ویژه تفسیر است. نگاهی اجمالی به منابع روایی مختلف اعم از تفسیر، تاریخ، لغت و... نشان‌دهندۀ کثرت روایات وی است. این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل داده‌ها، ضمن بیان دیدگاه‌های رجالیان دربارۀ ابن‌عباس، در صدد تحلیل روایات متعارض رجالیان شیعه در این ‌باره‌ است. در کتاب‌های رجالی اهل سنت، به‌تفصیل و در منابع رجالی شیعه، به‌اجمال دربارۀ وی سخن گفته‌اند. اگرچه رجالیان اهل سنت، همگی بر مدح و توثیق ابن‌عباس تأکید کرده‌اند، در منابع شیعی به‌دلیل روایات متعارضی که نخستین بار کشی آورده، بحث‌هایی جدی درگرفته است. تحلیل انتقادی پنج روایتی که کشی در جرح ابن‌عباس نقل کرده، نشان می‌دهد که سند آن‌ها به‌دلیل ضعف، اتهام و مجهول‌بودن برخی راویان، و متن آن به دلایلی از جمله ناسازگاری با واقعیت، تزلزل و جعل، غیرقابل اعتماد است. بر مبنای روایات کشی و برخی منابع تاریخی، عده‌ای با استناد به دلایلی از جمله، خطاب نامۀ 41 نهج‌البلاغه، گزارش‌های تاریخی و... مدعی سرقت ابن‌عباس از بیت‌المال بصره شده‌اند که این ادعا به‌دلیل تناقض گزارش‌های مدعیان، صراحت حضرت علیR در نام بردن از کارگزاران، بررسی حیات تاریخی ابن‌عباس و موضع او نسبت به ائمهk و... قابل رد است.

یکی از رخداد‌هایی که در برخی از منابع تاریخی و جوامع روایی از اواخر زندگی رسول گرامی اسلام2 نقل شده، جریان قصاص‌خواهی پیرمردی به نام عکاشه از ایشان است. بر اساس این نقل‌ها، پس از درخواست رسول اکرم2 مبنی بر ادای حقوق احتمالی، عکاشه مدعی شد که روزی تازیانۀ حضرت به وی اصابت کرده است، ولی در نهایت با بوسیدن بدن پیامبر2 از حق خود گذشت. این روایت از حیث سند مردود است؛ اما صرف‌نظر از سند، متن این حدیث نیز مشکلات متعدد دارد، زیرا اولاً با آیات قرآن که دلالت بر عصمت پیامبر2 دارند، ناسازگار است؛ ثانیاً هیچ‌یک از عالمان شیعه آن را نقل نکرده‌اند و فقط شیخ صدوق، آن‌هم فقط در کتاب امالی خودش آورده است؛ ثالثاً تهافت در نقل‌های مختلف روایت به چشم می‌خورد، که می‌تواند قرینه‌ای بر جعل باشد. مقالۀ حاضر پس از اثبات این دلایل، به بررسی علت وجود این روایت در کتاب شیخ صدوق پرداخته، به این نتیجه می‌رسد که قصۀ فوق، از احادیث منتقله است و به‌دلیل وجود مشایخ عامه در بین اساتید صدوق و نیز راویان مشترک، در منابع شیعه ورود پیدا کرده و عالمان خَلَف، با وجود تفرّد صدوق در نقل این حدیث، بدون توجه لازم، آن را نقل کرده‌اند و لذا تلقّیِ به قبول شده است.

نخستین بار دعای صباح مشهور در مفاتیح الجنان را علی بن الحسین بن حسان بن الباقی قرشی ‌الحلّی، زنده به ‌سال 653 یا 655ق، در اختیار المصباح روایت کرد. یحیی بن قاسم العلوی در 734ق به آن دست یافت. علی بن عبدالعالی کرکی نیز به درویش محمد اصفهانی، به سال‌ 935 یا 939ق اجازۀ نقل دعا را داد. بررسی سند و تحلیل نسخه‌شناختی، هدف نوشتار حاضر است تا انتساب آن به علیR را محک زند و معنای اصطلاح مشهور دربارۀ دعا را دریابد. اصطلاح مشهور ظاهراً از باب عمل به احادیث من بلغ و قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن و شهرت عملیه بوده است. از جمله قراین انتساب دعا به علیR، علوّ مضمون ذکر شده که صرفاً سبب «استحکام» و «احتمال» صدور است نه منتسب کردن دعا به امیرR. ثبت نشدن دعا در عصر غلبۀ نگارش‌ها در ادعیه، فاصلۀ حیات نخستین راوی با عصر امامR، طریق «وِجاده»، فترت نقل، ثبت نشدن دعا در ادعیۀ معاصر ابن الباقی، مقارنۀ نگارش دعا در زمان خلافت عثمان و رونق کتابت دعا در زمان صفویه و استفاده از عنصرهای لفظی ناکاربرد در متون قرن نخست هجری در دعای صباح از جمله دلایل تردید این انتساب از دوازده دلیل برشمردۀ این نوشتار است.

حدیث‌بسندگی جریانی فکری است که بین گروهی از مسلمانان شکل گرفت و کم‌وبیش در عصر حاضر نیز رگه‌هایی از آن به چشم می‌خورد. حدیث‌بسندگان، قرآن را برای همگان قابل فهم ندانسته به همین دلیل از مراجعۀ مستقیم به قرآن پرهیز نموده و در شناخت معارف دینی تنها به سنت و حدیث مراجعه می‌کنند. آن‌ها هرگونه بحث عقلی و تفکر و تأویل در این خصوص را رد می‌کنند و تنها آیاتی را در شناخت دین می‌پذیرند که حدیث یا روایتی دربارۀ آن وجود داشته باشد. پژوهش حاضر که به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی نگاشته شده در پی شناخت و سیر شکل‌گیری این جریان در اهل سنت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد جریان حدیث‌بسندگی در مقابل جریان قرآن‌بسندگی ایجاد شده است. حدیث‌بسندگی در بین مسلمانان، نخستین بار از برخی صحابه و تابعان گزارش شده است. این جریان فکری در اهل سنت پس از رحلت پیامبر در دوران صحابه تشکیل و تا دوران معاصر ادامه دارد. حدیث‌بسندگی در اهل سنت عمدتاً بین گروهی از عامۀ اهل الحدیث همچون حنبلیه، حشویه و سلفیه شکل گرفته است.

یکی از مباحث متداول تاریخ حدیث نزد مسلمانان، زمان آغاز نگارش آن است و مشهور آن است که زمان آغاز نگارش حدیث نزد اهل سنت، اوایل قرن دوم و به فرمان عمر بن عبدالعزیز خلیفۀ اموی بود و برای اثبات آن اخبار و اقوالی استناد می‌شود. اما حقیقت امر چیست؟ این مستندات تا چه اندازه‌ای معتبرند؟ آیا مستنداتی بر خلاف آن وجود دارد؟ تحقیق پیش رو به روش توصیفی‌تحلیلی و نیز کتابخانه‌ای، در صدد پاسخ به پرسش‌های بالاست و در نهایت نشان می‌دهد که داستان عمر بن عبدالعزیز و فرمانش و آغاز نگارش حدیث به‌سبب آنکه توسط عموم اهل سنت ذکر می‌شود، چندان معتبر نیست و هم اخبار و اقوال در این باره بسیار متعارض‌اند و هم مستندات بسیاری در دسترس است که نشانگر نگارش حدیث، پیش از آن است و عملاً سخن از زمان آغاز نگارش حدیث به فرمانی، منتفی است.