جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اختلافات عقیدتی میان مسلمانان پیرو مذاهب گوناگون در مواردی به شکل نامناسبی درآمده است. انکار این واقعیت و تلاش در جهت نادیده گرفتن یا حذف آن، راه به جایی نمی‌برد. افزون بر آن، اگر این اختلافات در مسیری سالم پیش برود، مایه زایندگی و پویایی جوامع اسلامی می‌گردد و از این جهت، نه تنها لازم که بسیار حیاتی است. مشکل اصلی این اختلافات آن است که در آن اخلاق نادیده گرفته می‌شود و به قیمت دفاع و حفظ بخشی از دین اسلام، یعنی عقاید، بخش دیگری از آن، یعنی اخلاق اسلامی، کنار گذاشته می‌شود. بی‌اخلاقی‌های رایج در عرصه مناقشات میانْ‌مذهبی، به تدریج نهادینه شده و خطر اصلی در همین است که گاه فراموش می‌کنیم پیامبر اسلام (ص)، اسوه اخلاق شناخته شده است و ترویج آیین او، تنها از طریق رعایت اصول اخلاقی شدنی است. هدف این نوشتار به دست دادن تصویری از واقعیت فعلی و تلاش برای فراهم آوردن چهارچوبی اخلاقی برای بررسی مناقشات عقیدتی است. به این منظور، ده اصل اخلاقی به دست داده شده است که در واقع بسط همان قاعدة زرین در مناقشات میانْ‌دینی و عرصة اخلاق مخالفت است.

نزدیک به یک قرن است که مسئلة تقریب مذاهب به یکی از محورهای گفت‌وگو در بین مصلحان، متفکران و نیز متعصبان مذاهب گوناگون اسلامی تبدیل شده است. بسیاری از متفکران و مصلحان مسلمان از سر دلسوزی و خردمندی، و البته عده‌ای نیز از سر مصالح سیاسی، شعار تقریب را سر داده‌اند، از آن سوی، مخالفِت مخالفانِ تقریب نیز از سر اعتقاد و شور دینی است، گرچه گروهی اندک نیز از روی مصالح سیاسی بر طبل تفرقه می‌کوبند. می‌توان این اندیشه‌ها و آثار ناظر به تقریب را در چند جریانِ کلی‌تر دسته‌بندی کرد. این کار می‌تواند ما را در شناخت رویکردی که تقریب را ماندگار و پایدار می‌سازد یاری کند. این مقاله پس از گزارش اجمالى آثار نوشته‌شده دربارۀ تقریب و دسته‏بندى آنها، به جریان‏شناسى تقریب مى‏پردازد. برای این منظور نخست از ملاک یک جریان تقریبى سخن رفته است و آنگاه پنج جریان بدین ترتیب معرفى شده‌اند: 1. مخالفان تقریب، 2. وحدت سیاسى اجتماعى، 3. تأکید بر مشترکات و معذور دانستن یکدیگر در موارد اختلافى، 4. تفسیر خاص از مسئله امامت، و 5. تأکید بر مشترکات و بازنگرى موارد اختلافى. در هر جریان، مهم‏ترین آثار نوشته شده و شخصیت‏هاى آن از میان شیعه و اهل سنت معرفی شده است.

برای تحلیل جریان‌هاى فرقه‌اى در طول تاریخ اسلام باید زمینه‌ها و موارد نخستین آن را فهمید تا خلأ تاریخى بر پژوهش راه نبندد. هرچند غالب پژوهشگران شکل‌گیرى رسمى و تمایز فرقه‌هاى اسلامى به‌ویژه از نوع سیاسى را از زمان قتل عثمان مى‌دانند، ولی برای شناخت این مهم باید به زمینه‌های فکرى و حوادث و جریان‌های تاریخى قبل از آن نیز توجه کرد؛ چراکه جست‌وجو دربارة علت پیدایی هر حادثة سیاسى و شناخت چگونگى و خاستگاه هر تفکرى، بدون آگاهى از سلسله حوادث و جریانات قبلى آن نتیجة روشنی نخواهد داشت. این نوشتار پس از گزارش و بررسی برخى از ویژگی‌های عصر پیامبر(ص)، به مطالعة ویژگی‌ها و اختلافات سیاسی و فکری در عصر صحابه و تابعان و چگونگی ظهور و بروز فرقه‌هاى اسلامی و محورهای کلامى مورد اختلاف آنها می‌پردازد. پس از آن تأثیر اختلافات و تحولات سیاسی را بر فرقه‌گرایی بررسی می‌کند و در پایان نیز فهرستی از مهم‌ترین محورهای فکری اختلاف فرقه‌ها ارائه می‌کند. شاید در پرتو چنین مباحثى ارتباط سلسله‌وارحوادث فرهنگى و فکرى و نیز مشابهت کشمکش‌هاى فکرى پیشینیان و معاصران آشکارتر شود.

مقاله حاضر بحث همزیستی مسالمت‌آمیز از دیدگاه ائمه(ع) را در سه محور ضرورت، زمینه‌ها و راهکارها پی می‌گیرد. ائمه(ع) با بیان آثار مادی و معنوی همزیستی مسالمت‌آمیز، همچون تحقق امنیت، نیاز مردم به یکدیگر و تبلیغ دین حق بر ضرورت آن تأکید کرده و از مردم خواسته‌اند که تا حد توان در کنار هم زندگی مسالمت‌‌آمیزی را برقرار کنند. زمینه‌های همزیستی مسالمت‌آمیز معطوف به بستری است که می‌تواند به تحقق آن منجر شود. ائمه(ع) نشان داده‌اند که حکومت حق و عدل حتی اگر شکل و صورت رسمی نیز نداشته باشد، دارای ویژگی‌هایی است که می‌تواند زمینه‌های همزیستی مسالمت‌آمیز را فراهم کند. توجه به اختلاف‌ها و مراتب ایمان و همچنین نهادینه‌سازی اخلاق مشترک و عمومی نیز از اموری هستند که ائمه(ع)به‌عنوان زمینه‌های شکل‌گیری همزیستی مسالمت‌‌آمیز بیان کرده‌اند. ائمه(ع) راهکارهایی را نیز برای تحقق این همزیستی ارائه کرده‌اند. یکی از راهکارهای مهم برای همزیستی مسالمت‌‌آمیز نزد ائمه(ع) قاعده مدارا با عموم مردم در دو جهت دینی و اجتماعی است. دو راهکار دیگر توهین نکردن به پیروان دیگر ادیان و مذاهب، و مشارکت در امور اجتماعی و مراسم گروه‌ها و اقوام مختلف است.

در سده اخیر مصلحان و متفکران مسلمان سخن‌های بسیاری دربارة وحدت گفته‌اند؛ اما سوکمندانه آن چنان که باید موفق نبوده‌اند. یکی از علل این عدم موفقیت، وجود موانع فراوان بر سر راه وحدت اسلامی است. مواردی مانند بدفهمی نسبت به موضوع وحدت و نگرانی برخی از متولیان مذاهب نسبت به از دست رفتن هویت مذهبی و تنزل جایگاه آن ــ علی‌رغم آنکه این موضوع کاملاً توضیح داده شده است که تقریب در جهت نفی هویت مذاهب و یکی‌کردن آنها نیست ــ از جملة این موانع‌اند. از سوی دیگر دعوت به وحدت یک توصیه اخلاقی نیست بلکه یک راهکار اجتماعی است که تحقق آن نیازمند یک نظام هماهنگ تربیتی و نهادینه‌سازی فرهنگ رواداری و افزایش تحمل جامعه است. این حرکت فرهنگی، بر اقناعِ بخش فرهیخته و بحث‌های مستمر علمی و نظری مبتنی است و کار آموزشی دراز مدتی را می‌طلبد. بررسی موانع می‌تواند به این اهداف کمک و از آسیب‌های بیشتر پیشگیری ‌کند. مقاله حاضر کوشیده است با استناد به آیات و روایات، به بررسی موانع موجود بر سر راه وحدت و دلایل عدم موفقیت جدی ایدة مصلحان بپردازد؛ از این رو در آغاز، مبانی موانع وحدت را با تکیه بر معارف دینی نشان داده و آنگاه به خود موانع و راه‌های رفع آنها پرداخته است

به‌رغم آنکه امامت از محورى‌ترین مباحث اعتقادى شیعه است، شهید بزرگوار، علامه محمدباقر صدر ــ که به حق باید او را شهید آغازگر معارف نوین اسلامى نامید ــ احتمالاً به دلیل اشتغال به مباحث ضرورى دیگرى که اصل دین را تهدید مى‌کرد، به این مبحث کمتر پرداخته است. شهید صدر(ره) در مباحث امامت بیشتر از زوایای غیرروایى به موضوع پرداخته و چنان‌که خود در موارد متعددی یادآور شده، در پى تحلیل مسائل امامت به‌گونه‌اى عقلانى و قابل قبول براى کسانى است که نمی‌خواهند فقط از زاویه مباحث روایى به آن مباحث بنگرند؛ از این‌رو مباحثى را مطرح کرده است که دیگران یا بدان توجه نداشته‌اند یا عده کمى به آن دقت کرده‌اند. شهید صدر در بحث امامت همسو با نظریه‌پردازانی چون شهید مطهری و امام خمینی و برخی دیگر، بین امامت و رهبری سیاسی، و امامت و رهبری علمی و مرجعیت دینی تفکیک قائل شده است. در این نوشتار نظرات شهید صدر در خصوص امامت یادآوری شده است. در پایان مقاله نیز با توجه به تفکیکی که شهید صدر و برخی دیگر از علما در مناصب و شئون امامت انجام داده‌اند، سؤالاتی مطرح شده که شایسته است اصحاب قلم و اندیشمندان شیعه به آنها بپردازند.

مدعای این مقاله آن است که برخی از دیدگاه‌هایی که در پوشش تقریب مذاهب عرضه می‌شوند، گذشته از آنکه کارکردی ضدتقریبی دارند، زمینه را برای استحاله و اضمحلال تشیع در تسنن فراهم می‌آورند. این دیدگاه‌ها از یک سو شأن امامت شیعی را پایین می‌آورند و فرهنگ امامت را تضعیف می‌کنند و از سوی دیگر فرهنگ خلافت را ترویج می‌کنند و شأن آن را بالا می‌برند. مقاله حاضر نشان می‌دهد که ترویج این قبیل دیدگاه‌ها، پیامدهای خسارت‌باری در عرصه سیاسی و اجتماعی برای شیعه و تشیع به بار می‌آورد. برای نشان‌دادن اینکه آن دیدگاه‌ها چنین نتایجی را به بار می‌آورند، اولاً خود این دیدگاه‌ها تحلیل شده‌اند تا معلوم گردد که در دل خود بر چه توصیه‌های سیاسی و اجتماعی‌ای منطوی هستند؛ ثانیاً به استنتاج‌های اصحاب این دیدگاه‌ها از مبانی خودشان اشاره شده است تا روشن شود که آن دیدگاه‌ها نه فقط منطقاً چنین نتایجی را در پی دارند، بلکه عملاً هم چنین برداشتی از آنها صورت گرفته است؛ و ثالثاً به شواهد عینی تاریخی استناد شده است، شواهدی که نشان می‌دهند تأیید و ترویج هر کدام از امامت و خلافت عملاً منتهی به نتایج سیاسی و اجتماعی خاص خود می‌گردد. در این مقاله، گاهی ادله اصحاب این دیدگاه‌ها نیز نقد شده است.

امروزه سلفی‌گری یکی از جریان‌های فعال و پرطرف‌دار در جهان اسلام است و به همین دلیل فعالیت‌ها و رویکردهای آنان نقش تأثیرگذاری در موفقیت یا شکست تلاش‌های تقریبی دارد. با ظهور ابن‌تیمیه و تأکید آن بر درستی فهم اسلاف، مکتب سلفیه پدیدار شد. سلفیه در طول تاریخ در نقاط مختلفی از جهان اسلام، طرف‌دارانی پیدا کرد که هرچند در اصل سلفی‌گری مشترک بودند اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر داشتند. این گرایش‌های سلفی را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد: سلفیه تکفیری وهابی عربستان، سلفیه اعتدالی و افراطی دیوبندی شبه‌قاره هند، سلفیه اعتدالی زیدیه یمن، سلفیه تقریبی اخوان المسلمین مصر و سلفیه جهادی سید قطبی. با توجه به گرایش‌های ضد تقریبی ابن‌تیمیه، شاید بسیاری تصور کنند که تمام سلفیان مخالف تقریب‌اند؛ اما تقریباً نیمی از سلفیان مدافع وحدت اسلامی‌اند. در یک سوی طیف، سلفیان وهابی تکفیری قرار دارند که بیشترین نقش را در ایجاد تفرقه دارند و در سوی دیگر طیف گروهی از اخوان المسلمین مصر قرار گرفته‌اند که تقریب مذاهب در دستور کار خویش قرار داده‌اند. در مقاله حاضر ضمن معرفی گرایش‌های مختلف سلفی و اندیشه‌های آنان، میزان ضدیت و یا هماهنگی آنان با اهداف تقریبی بررسی می‌شود.