جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب Sufism and Taoism، نوشته توشیهیکو ایزوتسو از جمله کتاب‌های خوب و تأثیرگذار در زمینه مطالعات تطبیقی ادیان است. در این کتاب عرفان ابن‌عربی و تائویی، با یکدیگر مقایسه شده‌اند. آشنایی خوب نویسنده با این دو مکتب عرفانی و همچنین تفکیک معرفی دو سنت عرفانی از بخش مقایسه، از جمله امتیازاتی است که این کتاب را شایستة خواندن کرده است. لیکن این اثر ضعف‌هایی نیز دارد. با وجود اینکه نویسنده آشنایی خوبی با عرفان ابن‌عربی دارد، نتوانسته است عناصر کلیدی عرفان او را معرفی و نظام عرفانی او را به‌خوبی بازسازی کند. این امر باعث شده است مسائل عرفان نظری و عملی را به هم بیامیزد. همچنین نویسنده از تفسیرهای مختلف عرفان تائویی غفلت ورزیده است. از طرف دیگر، علی‌رغم اینکه هدف کتاب مقایسه است، اما بخش کوچکی از کتاب به مقایسة دو سنت، اختصاص یافته است. علاوه بر این، مقایسة او نیز دارای ایراداتی است؛ مانند اینکه از ماهیت نظری عرفان ابن‌عربی و ماهیت عملی عرفان تائویی غفلت کرده؛ در مقام مقایسه کمتر به اختلاف‌ها توجه کرده؛ در معادل‌سازی بین این دو سنت دچار اشتباهاتی شده؛ و کار او به تحمیل عرفان ابن‌عربی بر عرفان تائویی انجامیده است.

آفرینش انسان به صورت خداوند از آموزه‌هایی است که در هر سه آیین بزرگ ابراهیمی مطرح شده است: در تورات آمده است که «خدا انسان را به صورت خود آفرید»؛ عهد جدید این آموزه را از یهودیت به ارث برده و بر آن مهر تأیید نهاده است؛ برخی روایات اسلامی نیز، که به سند صحیح از طریق فریقین نقل شده‌اند، مؤیّد اندیشه آفرینش انسان به صورت خداوند هستند. مقاله حاضر، به نقد و بررسی دیدگاه یکی از بزرگ‌ترین رهبران آیین مسیحیت پس از عیسی، یعنی پولس رسول، در این باره می‌پردازد؛ همو که پیشینة درازدامنی نیز در یهودیت داشته است. مقاله در آغاز سه قرائتِ پولس از صورت خدا را در سه قالب «شوهر»، «مسیح» و «مؤمن» عرضه می‌کند و سپس با ارائه دیگر دیدگاه‌های موجود در آثار یهودیان و آبای کلیسا، به نقد و ارزیابی دیدگاه‌های پولس می‌پردازد.

این مقاله دیدگاه مایستر اکهارت را دربارة مراحل سیر باطنی انسان به سوی اصل خویش بیان می‌دارد. به نظر او، نقطة اوج این سیر عبارت است از بازگشت به واحد و یگانه‌شدن با او. بر اساس سخنان اکهارت، می‌توان در مجموع سه مرحلة اساسی را برای این سیر معرفی می‌کرد: 1) انقطاع یا تبتل، 2) تولد کلمه در نفس، 3) و فنای در ذات. این مقاله به توصیف صرف دیدگاه اکهارت بسنده نمی‌کند، بلکه از تفسیر نیز بهره می‌گیرد تا بتواند به سخنان نسبتاً غیر نظام‌مند اکهارت دربارة چند و چون این مراحل نظام ببخشد. از سوی دیگر آرا و اقوال اکهارت دربارة سیر باطنی انسان ترکیبی از آموزه‌های مسیحی و اندیشة افلاطونی را به نمایش می‌گذارد، ترکیبی که وصف عام عرفان مسیحی است. از این‌رو، مقالة حاضر به نوعی در پی تفکیک بین عناصر مسیحی و افلاطونی اندیشة اکهارت نیز بوده است و دست‌کم برخی از مفاهیم اصلی اندیشة وی را به تبار خویش ارجاع داده است. آمیزه‌ای که اکهارت از آموزه‌های مسیحی و اندیشة افلاطونی عرضه می‌دارد محصول یک تلاش نظری برای ترکیب این دو سنت فکری نیست، بلکه حاصل تفسیر و تأویلی است که اکهارت به هنگام استناد به کتاب مقدس به کار می‌گیرد.

این مقاله درصدد است با توجه به مدارک جدیدی که پیروی شهرستانی را از فرقۀ نزاریۀ اسماعیلیّه نشان می‌دهد و همچنین با مقایسه کتاب ملل و نحل او با دیگر کتب متقدّم فرقه‌نگاری اسماعیلیّه در خراسان، برخی از ویژگی‌های ساختاری و محتوایی این کتاب را برجسته سازد. آگاهی از این ویژگی‌ها، از سویی این امکان را برای محقّقان فراهم می‌سازد که به تحلیل سیاقی کتاب شهرستانی در مقایسه با دیگر کتب فرقه‌نگاری بپردازند و از سوی دیگر ممکن است ما را به وجود یک مکتب فرقه‌نگاری اسماعیلی در خراسان رهنمون سازد. همچنین اطلاع از روش شهرستانی در کتاب ملل و نحل این دیدگاه را که او فرقه‌نگاری بی‌طرف است زیر سؤال می‌برد و گرایش‌های اسماعیلی او را آشکار می‌کند.

نوشتة حاضر در پی آن است که با بررسی اصطلاح غلو در متون دینی شیعه ــ قرآن، روایات و کلمات دانشمندان شیعه ــ مفهومی روشن‌تر و جامع‌تر از این اصطلاح به دست دهد. تاکنون کار مستقلی در ایضاح معنای غلو انجام نشده است و آنچه در منابع وجود دارد نیز یا صرفاً به مصداقی از این مفهوم یا برخی لوازم آن اشاره کرده و یا تعریف ناقصی است که همة عناصر دخیل در غلو را شامل نمی‌شود. برای آنکه بتوان بهترین تعریف از یک اصطلاح را ارائه کرد، باید ابتدا به اجزاء یا مؤلفه‌های جوهری آن دست یافت؛ از این‌رو در این مقاله سعی شده است با استفاده از منابع موجود، مؤلفه‌های جوهریِ مفهوم غلو شناسانده و بر اساس آن تعریفی ارائه شود که در برگیرنده همة موارد گفته‌شده باشد. اجزای جوهری غلو، دو مورد هستند: بالاتر بردن پیامبر اکرم و ائمه از حدود انسانی؛ و بالاتر بردن ائمه از حدود امامت و ادعای نبوت برای آنان. با توجه به این دو مؤلفه، به نظر می‌رسد آنچه سبب اختلاف بین دانشمندان شیعه دربارة برخی مصادیق غلو شده است، اختلاف در مفهوم غلو نبوده؛ بلکه اختلاف در تعریف انسان و مراتب آن بوده است. بحث این مقاله مربوط به غلو دربارة ائمه است و به سایر موارد نمی‌پردازد.

دین زرتشتی دین ایرانیان باستان است که از حدود هزارة نخست پیش از میلاد در ایران رواج داشته و شین‌تو دین باستانی مردم ژاپن است که تاریخ آن به سدة هفتم قبل از میلاد می‌رسد. یافتن شباهت بین این دو دین که متعلق به دو محیط متفاوت با هزاران کیلومتر فاصله هستند، کاری بسیار دشوار است. گنچی کاتو سعی کرده است با نشان‌دادن شباهت‌هایی بین این دو دین، مطالب قابل بررسی مفیدی را برای مطالعات بیشتر به دیگران ارائه کند؛ مطالبی همچون شباهت اهوره‌مزدا با آماتراسواُمی‌کامی، گرایش به نیایش آتش در مراحل نخستین این دو دین، ثنویت، اهمیت دادن به پاکی در کُنه اعمال نه ظاهر آن، اعتقاد به مباحث اخلاقی چون راستی و پاک‌بودن نیت، و همچنین عمل‌گرا بودن هر دو دین. هرچند این مقاله سخنرانی بوده و فاقد ارجاع است، ولی به دلیل اهمیت مطالب مطرح‌شده که سرنخ‌های مهمی را برای مطالعات تطبیقی فراهم می‌کنند برگزیده شده است.

خضر یکی از برجسته‌ترین قهرمانان فرهنگی‌ـ‌دینی در داستان­های شفاهی مردم ایران است. این شخصیت نامیرا با عنصر مقدس آب ــ که نماد حیات­­بخشی است­ ــ ارتباطی نزدیک دارد و نام او در نقاط مختلف ایران با آب و آیین­های مربوط به آن پیوند دارد، از این رو بر بسیاری از چشمه‌ها نام خضر نهاده شده است. بسیاری از مردمان ایران معتقدند خضر بر روی دریاها سفر می­کند و راهنمای دریانوردان­، صیادان و مغروقان است؛ ­­به­همین دلیل در کناره­های دریا­، زیارتگاه‌ها و بناهای یادبودی از او ساخته­اند، و ملوانان هنگامی که گرفتار طوفان می­شوند به خضر پناه می‌برند. همچنین معتقدند که او گاه بر پوستینی سپید می‌نشیند، چون برمی‌خیزد سبزه در آنجا رسته است. از این‌رو، خضر دو نماد برجسته دارد: ماهی و سبزه. خضر و الیاس در داستان­ها غالباً در کنار یکدیگر قرار می­گیرند و کارکرد آیینی مشابهی دارند؛ از این‌رو، در بیشتر نقاط ایران، در کنار زیارتگاه‌های خضر، زیارتگاه الیاس نیز بنا شده است. در این پژوهش سعی شده است تا جایگاه خضر ­در میان باور‌های ایرانیان ساکن منطقه خلیج فارس مورد بررسی قرار ­گیرد و به چند زیارتگاه که در این نواحی برای خضر و الیاس نبی ساخته شده اشاره شود.