جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویارویی عقل‌گرایان و نص‌گرایان در سده‌های نخستین اندیشه اسلامی، باعث شکل‌گیری مخالفت‌ها، تکفیرها و زد و خوردهایی از سوی هر دو طرف شد. اصحاب حدیث از معتزله با عناوینی همچون مرتد، زندیق، ملعون، عدوالله، گمراه و دروغ‌گو یاد می‌کردند و معتزله از اصحاب حدیث با عناوینی همچون حشویه، مشبهه و مجسّمه. این تقابل عقل‌گرایان و نص‌گرایان در ابتدا به سود معتزله بود؛ اما کم‌کم عموم مردم، به دلیل خصلت ظاهرگرایی، به اصحاب حدیث تمایل پیدا کردند. بدین‌ترتیب جایگاه مردمیِ عقل‌گرایان افول کرد و در طول چند سده از تاریخ محو شدند. گرچه هر دو جریان دغدغه تبیین دین داشتند اما به هر حال سرنوشت متفاوتی پیدا کردند. در این مقاله می‌کوشیم برخی از نقاط تقابلی این دو اندیشه و افراط و تفریط‌های آنها را بررسی کرده، تأثیر آن را بر افول تفکر عقل‌گرایی و مباحث عقلی در اهل سنت بازکاوی کنیم. همچنین نشان می‌دهیم چگونه اختلاف در دستگاه فکری، تأثیر منفی بر‌رفتار ‌اجتماعی این دو‌جریان داشت.

شهید اول از عالمان برجسته شیعه در سده‌های میانی، در مکتب کلامی حله، بود. وی، افزون بر تبحر و جایگاهی بلند در دانش فقه، در حوزه اعتقادات نیز صاحب‌نظر بود. شهید با طرح روشمند مباحث فکری کوشید نیاز‌های مطرح در عصر خود را پاسخ دهد. وی در این زمینه به نوآوری‌هایی نیز دست یافت. با مراجعه به رساله‌های کلامی وی درمی­یابیم که وی از روش‌ها و استدلال‌های عقلی برای اثبات و اتقان مباحث اعتقادی بهره فراوانی برده است؛ هرچند از توجه و استناد به ادله نقلی نیز غافل نیست. همچنین، می‌کوشد مسایل اعتقادی را مختصر و در عین حال مستدل بیان کند. در مقاله پیش رو، برآنیم تا دیدگاه شهید اول در مباحث عقیدتی امامیه را با تکیه بر رساله الأربعینیه و نیز سایر تألیفات کلامی وی تبیین کنیم.

ماهنامه الإسلام نخستین نشریه مذهبی است که در دهه نخست قرن بیست (1320 ه‍.ق./1903م. ـ1323ه‍.ق./1905م.)، با چاپ سنگی منتشر می‌شد و نخستین فعالیت مطبوعاتی روحانیت به شمار می‌رود. این ماهنامه به اهتمام رکن‌الملک و حاج‌آقا نورالله اصفهانی با هدف مبارزه علمی با مبشران مسیحی انتشار می‌یافت و می‌کوشید مانع مسیحی‌سازی جامعه شود. محور اصلی فعالیت‌های الإسلام انتشار گفت‌وگوهایی بود که در «انجمن صفاخانه اصفهان» در محله جلفا، میان نمایندگان دو طرف مسلمان و مسیحی صورت می‌گرفت. در این گفت‌وگوها، آموزه‌های اصلی هر دو دین محل بحث واقع می‌شد. در این مقاله، پس از مروری کوتاه بر دوره‌های فعالیت‌های تبشیری در ایران و واکنش‌های حوزه‌های علمیه در مقابل آن، به محتوای گفت‌وگوهای مندرج در این نشریه نیز نگاهی خواهیم داشت. متأسفانه این ماهنامه فقط سه سال و دو ماه منتشر شد و به دلیل برخی کم‌لطفی‌ها، شکل‌گیری جریان مشروطه و مهاجرت محمدعلی داعی‌الإسلام به هند، این اقدام نوین حوزه علمیه اصفهان دوام نیافت.

به طور کلی، آیین سیک شامل سه مذهب اصلی است، که به ترتیب جمعیت و اهمیت عبارت‌اند از: خالْصا، نام‌دْهاری و نیرنکاری. این سه مذهب در مورد ماهیت و مفهوم گورو اختلاف‌نظر دارند. در مذهب خالْصا نیز سه گروه که به دلیل نوع لباس، شیوة زندگی و التزام به برخی احکام خاص از سایر اعضای مذهب خالْصا متمایزند، وجود دارد که عبارت‌اند از: نیهنگ (اکالی)، نیرملا و سِواپنتهی. علاوه بر اینها، در برخی متون به یکی از فرقه‌های آیین سیک به نام اوداسی، که پسر بزرگ گورو نانک، سری‌چند، آن را تأسیس کرد، اشاره شده است. این فرقه هیچ شباهتی با پیکرة اصلی آیین سیک ندارد، چراکه نه سلسله گوروهای ده‌گانه را قبول دارد و نه یکتاپرست است، ولی چون با تفسیری خاص، خود را پیرو گورو نانک می‌دانند و در تاریخ آیین سیک نیز نقش مهمی داشته‌اند در اینجا به عنوان یکی از فرقه‌های این آیین ذکر شده است. علاوه بر این موارد، در برخی منابع به تعدادی فرقه فرعی نیز اشاره شده است.

امامان شیعه در مواجهه با مخالفان سیاسی خود سه شیوة تقیه، پیکار و غیبت را به کار گرفتند. امامان با هدف حفظ وحدت میان صفوف مسلمانان و نیز حفظ جان، مال و عِرض خود و شیعیانشان تقیه می‌‌کردند، اما این به آن معنا نبود که ساکت بنشینند و از امور شیعیان غافل شوند؛ بلکه آنها به گونه‌ای که مخالفان سیاسی متوجه نشوند در جامعه حضور فعالی داشتند. شبکة گستردة وکالت، که از زمان امام نهم تا یازدهم به صورت مستمر در حال فعالیت بود، نمونه‌ای از تلاش امامان در جهت خنثا کردن توطئه‌های مخالفان سیاسی به شمار می‌رود. برخلاف تقیه، که در سیرة یازده امام نخست جریان داشت، پیکار با مخالفان سیاسی فقط در زندگانی دو امام رخ داد؛ به این شرح که امام علی (ع) با ناکثین، قاسطین، و مارقین، و امام حسین (ع) نیز با یزید پیکار کردند که هر یک از این نبردها متضمن بقای اسلام شد. غیبت از انظار دشمنان، مواجهة منحصر به فردی است که در زندگی امام زمان (ع) به امر پروردگار رخ داد و تا ظهور حضرت ادامه خواهد داشت.

یکی از سنت‌های رایج در میان اهل عرفان و تصوف، زیارت قبور است. عرفا و صوفیان، علاوه بر گزارش زیارت قبور در سیره خود، آن را در طیّ مسیر سیر و سلوک نیز مفید می‌دانستند؛ افزون بر این، تبیین مبانی و دلایل زیارت قبور نیز از دیگر موضوعاتی است که در آثارشان به وفور دیده می‌شود. توجه علمی و عملی آنها به این مسئله، انتقاد منتقدان و منع‌کنندگان زیارت قبور را برانگیخت و به تبع آن پاسخ اهل عرفان و تصوف را در پی داشت. در این نوشتار می‌کوشیم پس از تبیین مفهوم زیارت قبور، گزارشی از سیره و سلوک عملی این جریان در خصوص زیارت قبور و نیز مبانی نظری آن (تمسک به روایات و سیره، حیات برزخی و ارتباط روح با بدن و عالَم زندگان، نفع بردن زائر و مزور، محبت و بزرگ‌داشت بزرگان) ارائه کنیم. همچنین اختلاف نظر عرفا و صوفیان شیعه و سنی در مصداقِ ولیّ، آداب زیارت و زیارت رفتن زنان بررسی می‌شود.

محمد بن‌مسلم بن‌عبدالله بن‌شهاب زهری یکی از عالمان برجسته و معروف اهل سنت است. از او به حدی در مآخذ و منابع عامه توصیف و تعریف شده که شگفتی انسان را برمی‌انگیزد. در این مقاله ضمن طرح این تعریف‌ها و توصیف‌ها و دیدگاه اهل سنت درباره وی، نشان می‌دهیم که بیشتر این توصیفات به این دلیل است که زهری مبانی کلامی و فقهی ضد شیعه داشته و از نظر فکری و فرهنگی با اهل‌ بیت (ع) و مکتب و مذهب آنها در تعارض بوده است؛ به همین دلیل در نظر دشمنان اهل‌ بیت بسیار ارزشمند بود؛ و روابط مستحکمی با دربار و خلفای اموی برقرار کرده بود و در حد ممکن به آنها در زمینه‌های گوناگون کمک می‌کرد. همچنین ثابت خواهیم کرد ادعای کسانی چون ابن‌تیمیه مبنی بر اعلمیت زهری بر امام باقر (ع) در خصوص احادیث و اقوال و احوال پیامبر (ص) درست نیست. سپس نشان می‌دهیم که احادیث امام صادق (ع) از نظر قوت و فراوانی بیش از احادیث زهری است که این دقیقاً خلاف مدعای ابن‌تیمیه است.

پل جِی. وایتمن، عضو چندین انجمن فلسفی در آمریکاست، که جایزه کتاب سال انجمن فلسفه اجتماعی آمریکای شمالی را در سال 2002 به خاطر نگارش کتاب دین و وظایف شهروندی دریافت کرد. وی در این جستار به بررسی نسبت دین با سیاست می‌پردازد. به نظر وایتمن، با ظهور آیین پروتستان، وحدت جامعه اروپا حول محور دین از هم پاشید و کثرت‌گرایی دینی چالش‌هایی را برای دین پدید آورد. او نخست به خاستگاه لیبرالیسم، انواع آن و مهم‌ترین نظریه آن، یعنی لیبرالیسم راولز، اشاره می‌کند و سپس دیدگاه منتقدانی چون پاپ ژان پل دوم، تیلور، مک‌اینتایر و هولِنباخ را پیش می‌کشد که از منظر دینی یا فلسفی به لیبرالیسم نگاه انتقادی داشته‌اند. به گفته منتقدان، سیاست‌های لیبرالی، نیازهای اساسی انسان را برآورده نمی‌کنند. علاوه بر این، رواج خداباوری و تأثیر عظیم آن بر سیاست‌های کنونی، چالش‌های نیرومندی را فراروی فیلسوفان سیاسی پدید می‌آورد که باید در پی تبیین آن برآیند.