جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده در اواخر عصر امام صادق 7 و اوائل امامت امام کاظم 7، شیعیان دچار چالشی در خصوص تشخیص امام شدند؛ تعامل برخی شیعیان در برابر این چالش، ‌منجر به شکل‌گیری فرقه اسماعیلیه و فرقه فطحیه شد. اسماعیلیه در اثر درگذشت اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق 7 و فطحیه به دنبال ادّعای امامتِ عبدالله افطح، فرزند دیگر آن حضرت، به وجود آمد. در این مقاله روند شکل‌گیری این دو فرقه و بحران رهبری در جامعه شیعه امامیه در زمان امام صادق 7 و تعامل شیعیان در این باره، قلمی خواهد شد.

یکی از اهداف و آرمان‌های مسلمانان «وحدت‌اسلامی» است. مصلحان مسلمان همواره در تلاش‌اند تا در جهان اسلام اتحاد و هم‌گرایی به وجود آید. جامعه مسلمانان به دلایلی از همان روز نخستِ پس از رحلت پیامبر «صَ» دچار شکاف شد. اختلاف در طول ‌سالیان دراز پس از پیامبر، آسیب‌های بسیاری بر امت‌اسلام وارد نموده‌است. هرچند این وضعیت نمی‌بایست به وجود می‌آمد اما از همان آغاز، امامان و اهلبیت (علیه‌السلام) که دلسوزترین افراد به حال امّت بودند درصدد برآمدند تا با تدارک راهکارها و در پیش گرفتن رفتارهایی نه‌تنها مانع از آسیب‌های هرچه بیشتر شوند بلکه نوعی از وحدت و همزیستی سودمند را در درون امت‌اسلام شکل دهند. امام‌علی علیه‌السلام به‌عنوان مصلح از منادیان و طلایه‌داران اتحاد می‌باشد. او خود را شیفته و حریص‌ترین انسانها نسبت به وحدت مسلمانان دانسته و یکی از علل بیست‌وپنج سال سکوت خود در برابر خلفا را حفظ وحدت‌اسلامی یاد نمود. از سوی دیگر همه مسلمانان را به هم‌سویی و هم‌دلی فراخواند تا اتحاد نهادینه‌شده و شجره طیبه آن به بار بنشیند. امامان و خاندان رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه و آله )دارای نگاه و نگرش و روش تقریبی و هم‌گرا بوده و با تأکید بر اُخوّت ایمانی، گفتگوی سازنده، تأکید بر مشارکت پیروان اهل‌بیت(علیهم السلام) در مراسم و مناسک عبادی و اجتماعی دیگر هم‌کیشان، سفارش به برقراری روابط‌اخلاقی و عاطفی با آنان، ترویج خردورزی و آزاداندیشی و صیانت از یکپارچگی دینی- حاکمیتی در جامعه‌اسلامی درصدد تأمین تقریب و هم‌گرایی در میان امت‌اسلام برآمده‌اند.

تاریخ کلام شیعه در واقع تاریخ مدارس و مکاتب کلامی شیعی است که هر یک به واسطه شرایط فکری حاکم بر جامعه، دانشمندان تأثیرگذار و همچنین اندیشه‌های کلامی مستحکم، توانستند در قسمتی از حیات فکری شیعه ایفای نقش‌کرده و در قالب مدارس کلامی به نشر و دفاع از اندیشه خود بپردازند. از جمله مهم‌ترین این مدارس دو مدرسه‌کلامی کوفه و قم می‌باشند که با توجه به ویژگی‌های خاص خود، همچون تشکیل در زمان حضور ائمه(علیهم السلام) و نیز بهره‌مندی از عالمان بزرگ، توانستند نقش مهمی در اندیشه‌کلامی شیعه داشته و تأثیرات مهمی بر مدارس کلامی بعد از خود بگذارند. از جمله عالمان بزرگ این مدارس می‌توان به هشام‌بن‌حکم در مدرسه‌کوفه و شیخ‌صدوق در مدرسه‌قم اشاره‌کرد. یکی از تفاوت‌های اصلی میان این دو مدرسه، نگاه به جایگاه‌عقل و کارکردهای آن در شناخت معارف دینی و دفاع از آن‌ها است. تحقیق حاضر بر پایه این فرضیه شکل گرفت که در اندیشه دو متکلم مذکور تفاوتی در نگاه ابزاری به عقل وجود ندارد و هر دو مدرسه عقل را به عنوان ابزاری برای استنباط معارف از نقل، و دفاع از معارف دینی می‌پذیرند و تفاوت آن‌ها در نگاه منبعی به عقل است، یعنی هشام‌بن‌حکم به عنوان نماینده مدرسه‌کوفه عقل را در کنار قرآن و سنت منبعی مستقل برای شناخت معارف دینی می‌داند در حالی که شیخ‌صدوق کارکرد منبعی عقل را انکار و تنها کارکرد ابزاری آن را می‌پذیرد. در پایان مقاله، پس از بیان جایگاه‌عقل در اندیشه هر یک از دو دانشمند در دو بخش جداگانه این نتیجه حاصل شد که از حیث منبعی نیز تفاوتی بین اندیشه‌های این دو شخصیت وجود ندارد بلکه تفاوت در تقدم و تأخر در به کارگیری عقل و نقل و نیز میزان عقل‌گرایی است، نه در اصل منبع بودن عقل در کنار کتاب و سنت.

موضوع وحدت و تقریب مذاهب از جمله مباحثی است که از اهمیت بسزایی نزد مسلمانان برخوردار است و در منابع اسلامی نیز به آن اشاره شده‌است . توطئه‌های تفرقه‌افکنانه که از سوی دشمنان اسلام برای ایجاد شکاف و تزلزل در صفوف مسلمانان ایجاد می‌شود و آتش جنگ و اختلاف که بسیاری از کشورهای اسلامی را فرا گرفته ضرورت پرداختن به مسأله وحدت را در این برهه از تاریخ ترسیم می‌کند . در این نوشتار سعی شده با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین مسأله وحدت و تقریب مذاهب از منظر آیت‌الله‌بروجردی و آیت‌الله‌خامنه‌ای پرداخته شود و به نظر می‌رسد اندیشه تقریب در نزد ایشان به دلیل اشراف کاملی که این بزرگواران به مسائل جهان اسلام دارند از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است .ازجمله اقدامات آیت‌الله‌بروجردی در این جهت تبیین مشترکات شیعه و اهل‌تسنن ، تبیین چهره واقعی شیعه اصلاح روابط کشورهای مسلمان است . آیت‌الله‌خامنه‌ای نیز که وحدت از نگاه ایشان یک مسأله استراتژیک است ، نه تنها با گفتار و بیانات‌شان در این زمینه گام برداشته‌اند بلکه در حیطه عمل ، با تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب و مجمع جهانی اهل‌بیت علیهم‌السلام که هر دو در راستای تقریب مذاهب و وحدت اسلامی فعالیت می‌کنند در این جهت قدم برداشته‌اند.

نقش فرهنگی امام سجاد(علیه السلام) برای زنده نگه داشتن اسلام و ادامه راه تشکیل تمدن اسلامی قابل ستایش است. امام سجاد(علیه السلام) با بهره‎گیری از آموزه‎های الهی، در قالب دعا و مناجات، سعی در اصلاح عقاید مردمی و در نتیجه اصلاح جامعه داشتند. از جمله آموزه‎های امام سجاد(علیه السلام) در مجموعه‎ای به نام رساله حقوق جمع آوری شده است. امام سجاد(علیه السلام) در این رساله سعی در تزریق شالوده‎های اصلی فرهنگ اسلامی و فرهنگ‌سازی حقوق اقشار مختلف جامعه داشته‎اند. از آن‌جایی که تمدن تحت تأثیر فرهنگ قرار دارد، آموزه‎های امام سجاد(علیه السلام) می‎تواند نقش بسزایی در شکل‌گیری تمدن اسلامی داشته باشد. لذا اگر فرهنگی مناسب و صحیح در جامعه رواج پیدا کند، قطعاً تمدنی گسترده و بی عیب و نقص شکل‌خواهد گرفت.

قاعده «وجوب علی الله» در عداد قواعد دانش کلام بوده و مبتنی بر اندیشه عقلی بودن حسن و قبح افعال است. قاعده مذکور به جهت کاربردهایی که در قلمرو مسائل کلامی دارد بایسته است معلوم شود در مباحث کلامی متکلمان امامیه به چه میزان و در چه مسائلی از آموزه‌های اعتقادی مورد استفاده قرارگرفته است. نوشتار حاضر به شیوه کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی_تحلیلی، گستره کارآمدی قاعده مزبور را در مسائل اعتقادی شیعه مورد پژوهش قرار داده است. با تحقیق و بررسی در تراث علمی متکلمان مشهور امامیه معلوم گردید کاربست قاعده «وجوب علی الله» در مسائلی همچون تکلیف، لطف، بعثت انبیاء، عصمت پیامبران، معجزه، امامت، افضلیت امام، بطلان احباط، رستاخیز، اعواض، وفای به عهد، انتصاف و ثواب الهی است و متکلمان امامیه آن را در مسائل مذکور به کار برده اند.