جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی آثار صوفیه نشان می‌دهد که عارفان از مصطلحات و روش‌های علم فقه که علمی شرعی و مربوط به نظام شریعت است، سود جسته‌اند و مجموعه‌ای از اندیشه‌ها و تجارب روحانی و عرفانی خود را در نظام مباحث علم فقه گنجانیده و شکل بخشیده‌اند. بسیاری از بزرگان صوفیه به ارتباط بین دانش فقه و تصوف اشاره کرده‌اند؛ منابع و روش‌های فقه در طریقت مورد استفاده قرار گرفته است؛ به مذاهب فقهی در متون تصوف اشاره شده است؛ بزرگان صوفی از علم معامله به‌عنوان علمی که به احکام اعمال باطن می‌پردازد یاد کرده‌اند؛ از مشایخ صوفیه به‌عنوان مفتیان قلوب یاد شده است و... . همۀ این موارد نشان می‌دهند که صوفیه در پی طرح فقه طریقت و فقه القلوب برای نظام تصوف بوده‌اند. در این مقاله سعی شده تا با استفاده از نقل شواهد و مستندات در آثار صوفیه، نشانه‌های استفاده و بهره‌برداری صوفیه از علم فقه در طریقت جست‌وجو شود. در نهایت می‌توان نتیجه گرفت که صوفیه به دنبال سازگاری و جمع بین فقه و تصوف، برخی از مسائل مربوط به طریقت را با بهره‌برداری از اصطلاحات و سبک بیان فقها و الگوبرداری از روش کار آن‌ها تبیین نموده‌اند.

تیپ فرزانه (پیر خردمند/ حکیم/ قدیس/ فیلسوف شاه) با توجه به جایگاه آن در نظام اندیشگانی کارل گوستاو یونگ، کارل پیرسون و هیو- مار، مایرز- بریگز، جرجیوف و...، یکی از تیپ‌های شخصیتی است که از ادوار پیشین نیز محل توجه بوده است. فرزانگی نیز در مقام نظر و عمل به‌عنوان یک تیپ متمایز همواره مورد توجه ادیان و مذاهب از یک سو و نگره‌های عرفانی از سوی دیگر بوده است. با توجه به تحدید و تعریف فرزانه در متون عرفانی، باید گفت «فرزانه» درکنار پیامبران و اولیای الهی در مقام طبیبان دردهای معنوی انسان‌ها آمده و البته دارای کارکرد و اهمیت ویژه‌ای است. فرزانه که در قاموس دینی با عنوان انسان کامل، حکیم و پیر برنامیده شده، در متون گذشته دارای اهمیت و جایگاه خاصی بوده است؛ به‌گونه‌ای که یکی از دلایل و عوامل اصلی بحران‌های انسان معاصر را عدم حضور تأثیرگذار این تیپ شخصیتی برشمرده‌اند. در این مقاله، با توجه به احصای ویژگی‌های این دسته از تیپ‌های شخصیتی، دیدگاه دو شخصیت فرزانه و تأثیرگذار ایران و چین به‌صورت تطبیقی بررسی شده است؛ دو شخصیتی که با وجود مبانی، جهان بینی و نظام اندیشگانی متفاوت، نقش و کارکردهای مشترکی دارند و هریک نیز با توجه به دو اثر بزرگ و تأثیرگذار خویش، یعنی دائو دِ جینگ و مثنوی جهانی شده‌اند و هر دو بر نقش و اهمیت فرزانگی در قالب واژه/ مفهوم «شنگ ژن/ انسان مقدس» و «حکیم/ فرزانه» تأکید کرده‌اند. توجه به ساحت‌های پنج‌گانۀ مدنظر مولوی و لائودزه در تببین مقام فرزانگی نشان می‌دهد که این دو ضمن تشریح اوصاف و احوال این تیپ، با توجه به مبانی و جهان بینی متفاوت به ضرورت حضور و نمود آن در تبیین و تشریح درد و رنج انسان‌ها توجه کرده‌اند. مقاله در صدد است ضمن تأکید بر وجود تفاوت در نگرۀ لائودزه و مولوی، نقش و کارکرد فرزانگان را در مهم‌ترین آثار این دو بررسی و تحلیل کند.

تفسیر عرفانی و ظاهرگرایانه، دو منهج تفسیری در فهم آیات قرآن کریم است که از صدر اسلام تابه‌حال مطرح و مورد توجه قرآن‌پژوهان بوده است. مراد از تفسیر عرفانی، کشف معانی باطنی و درونی آیات الهی است که با کشف و شهود و صفای باطنی امکان‌پذیر است و مراد از تفسیر ظاهرگرایانه، بیان معنای ظاهری واژه‌ها و الفاظ قرآن است. معنای ظاهری الفاظ قرآن امری قطعی و مفروغ‌عنه است اما برای وجود معنای باطنی می‌توان به دلایلی همچون حقیقت دارای مراتب، مراتب فهم مخاطب، روایات متعدد و... استدلال کرد. آیۀ ۱۶۹ آل‌عمران از جمله آیات برجسته و مهم قرآن کریم است. در این پژوهش، تفاسیر عرفانی و ظاهرگرایانۀ ذکرشده در کتب تفسیری (شیعه و سنی) ذیل آیۀ مذکور با استفاده و کمک از آیات مرتبط و روایات معصومین(ع) مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. ظاهرگرایان، قتل فی سبیل الله را به‌معنی شهادت در میدان رزم گرفته‌اند اما تفاسیر عرفانی و عرفای مسلمان، معانی و مراحل متعددی برای آن بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها کشتۀ مبارزه با نفس است. چون در هر دو منهج تفسیری، به کتاب، سنت و عقل استناد شده است و از طرفی معانی ظاهری و باطنی در طول هم قرار دارند و همچنین هرکدام مخاطب، جایگاه و پیام خاص خود را دارند؛ ازاین‌رو تغایری با یکدیگر نداشته و هر دو تفسیر اگر مخالف قرآن و سنت و عقل نباشد، قابل ‌قبول خواهد بود.

شعر حافظ در تاریخ مطالعات ادبی همواره محل توجه و موضوع تأمل بوده است. بیشتر تحقیقات حافظ‏پژوهی، کم‌وبیش پرتویی بر جهان شعر وی افکنده‌ و سویی از اندیشۀ وی را روشن‌ کرده‌اند. توجه به جنبۀ فلسفی و کلامی شعرش همواره یکی از موضوعات چالش‌انگیز بوده است. در این پژوهش، صرف‌نظر از جست‌وجوی نیت حافظ، در پی خوانشی فلسفی‌حکمی از شعرش هستیم؛ بنابراین، بیش از هر چیز، با متن روبه‌رو هستیم و سعی شده است در حدود دلالت‌های متنی اندیشۀ وی از منظری فلسفی یا حکمی بررسی و با آراء دو فیلسوف بزرگ ابن‏سینا در مقام فیلسوفی مشائی و سهروردی در جایگاه فیلسوفی اشراقی مقایسه شود. این خوانش به‌دلیل برخی ویژگی‌های خاص شعر حافظ از جمله وجود ایهام که امکان خوانش‏های متعدد را فراهم می‏کند و دیگر ظرفیت تأویل‌پذیری بسیار، ممکن می‏گردد. نتایج تحقیق نشان می‏دهد از دریچۀ اندیشۀ سهروردی به اشعار حافظ نگریستن، وی را متفکری می‌نمایاند که به عقل پشت پا می‌زند و نگاهی وحدت‌گرایانه به هستی دارد و با نگریستن از دریچۀ تفکر عرفانی، حکمی به آراء ابن‌سینا، برخی ویژگی‏های مشترک به‌ویژه در زمینۀ‏های وجود و فرشته‏شناسی، طعنه زدن به صوفی، زهد، ریا(زهد ریایی) و تأکید بر زندگی رندانه، اندیشۀ حافظ با تفکر ابن‌سینا مطابقت دارد. ابن‌سینا به مدد ابتکار خویش مبنایی عقلانی و وجودشناختی برای اشراق عقل فراهم ‌آورد؛ ویژگی‌ای که هر اندیشۀ عرفانی واجد آن است. از چنین دیدگاهی، بی‌تردید اندیشۀ اشراقی وی است که زمینه را برای فلسفۀ اشراقی سهروردی، که حافظ از آن بهره جسته است، فراهم می‌کند.

تجربه‌های درونی‌ـ عرفانی سالکان که بر اساس مجاهده (مراقبات معنوی) شکل می‌گیرد، سبب‌ساز گشودن باب فهم و تأویل شهودی جدیدی بر آن‌ها می‌گردد. زبان و نوع گفتمان انتخابی، برای بیان این کشف و شهودها متفاوت است. از سدۀ چهارم تا نهم هجری، تفاسیر صوفیان سهم منحصربه‌فردی در تفسیر قرآن به خود اختصاص دادند. در سنت دوم عرفانی که از سدۀ هفتم آغاز می‌شود، حصول معرفت با هستی‌شناسی پیوند می‌خورد. در این میان، عبدالرزاق کاشانی (م730) در تأویلات که تفسیری انفسی با رویکردی فلسفی‌‌عرفانی است، شناختِ بطن قرآن را تأویل می‌داند و در مواردی از جمله تأویل‌ناپذیر بودن آیه، اصطلاح «تطبیق» را به کار می‌گیرد. آن‌طور که خود کاشانی اشاره کرده، در موارد اندکی این تطبیق‌ها را به کار گرفته است تا راه سلوک را به تازه‌کاران نشان دهد و زمینۀ ترقی و تنشیط آن‌ها را فراهم گرداند. هرچند قبل از وی تأویل‌هایی از جنس انطباق قصص قرآنی با قوای روحی بی‌سابقه نبوده، به نظر می‌رسد عبدالرزاق تطبیق را با کارکردی خاص و شاید به‌عنوان مبنایی برای تأویل به کار گرفته است. این پژوهش با روشی توصیفی‌تحلیلی نمونه‌های به کار گرفته شدۀ اصطلاح تطبیق در این تفسیر را بررسی کرده است تا حیطۀ معنایی دقیق این اصطلاح و ارتباط تطبیق با تأویل را روشن سازد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، اصطلاح تطبیق در تأویلات غیر از تأویل است و محور اصلی کاربرد این اصطلاح نزد کاشانی، خودشناسی یا وجودشناسی صوفیان ـ تأثیر متقابل عناصر وجودی انسان در هنگام اوج یا سقوط روحی ـ است.

زینر با این پیش‌فرض که اسلام فی‌نفسه شنزاری است که فاقد توانایی کافی در به ‌ثمر آوردن عرفان است، سعی نموده تا برخی از ریشه‌های درخت پربار عرفان اسلامی را در سرزمین هندوان نمایان سازد. او در آثارِ خود با تمرکز بر بایزید بسطامی، سعی بسیاری در نشان دادن مطابقت گفته‌های او با آموزه‌های اوپانیشادی کرده است. به‌زعم زینر، «فتکون انت ذاک» که در ضمن یکی از مناجات‌های بایزید بیان شده، به‌لحاظ لفظ و معنا معادل با تعبیر «تت توام اسی» در اوپانیشاد چاندوگیه است. اما به نظر می‌رسد که از یک سو عدم ترجمۀ صحیح او از بیان بایزید و عدم دقت در معنای بیان او با توجه به کل ساختار گفتار او و از سوی دیگر فقدان اطلاعات کافی زینر در خصوص آموزه‌های اسلامی که منشأ تفوه بایزید به بیان مذکور شده‌اند، سبب ارائۀ نظریه‌ای نادرست در خصوص عینیت لفظی و معنوی دو گفتار شده است.

کی از روایات مطرح و مورد استناد عارفان مسلمان، حدیث «ما رأیت شیئاً الا و رأیت الله فیه» (چیزی را ندیدم مگر آنکه خدا را در آن دیدم) است. این روایت همانندهایی دارد که با واژۀ «قبله»، «معه» و «بعده» در برخی متون هم آمده است. حدیث مورد نظر در نوشته‌های پیشین صوفیان به برخی مشایخ آن‌ها و در دورۀ پسینی، به پیشوای مؤمنان علی ابن ابی طالب(ع) منسوب شده است. این در حالی است که در میراث سترگ و استوار (از منابع درجه اول) شیعه و اهل سنت چنین حدیثی گزارش نشده است. عارفانی در طول تاریخ ـ از حلاج گرفته تا معاصران ـ از این حدیث و بر مبنای واژۀ انتهایی آن برداشت‌هایی هم‌سو با نظریۀ وحدت وجود داشته‌اند. در عرفان اسلامی به‌ویژه از افق اندیشۀ کسانی مانند ابن‌عربی، وحدت وجود وحدت حقیقی اطلاقی است. به این معنا که وجودِ واحد و یگانه، خداست که تجلیات و مظاهر آن دارای کثرت است. برخی عارفان بر اساس آیات قرآن و مستنداتی از برخی نصوص حدیثی، در جهت تحکیم این انگاره (وحدت وجود) بهره گرفته‌اند. نقد و بررسی این روایت از حیث سندی و متنی در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. صرف‌نظر از اینکه این متن با گونه‌های متفاوتش روایتی از پیشوایان دینی نیست، باید گفت گرچه برخی از این برداشت‌ها به‌لحاظ قواعد فهم متن غریب نیست، می‌توان معانی دیگری نیز مطابق با فهم عرفی و قواعد عقلی بر آن حمل کرد.