جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأويل قرآن کريم ـ به‌معناي بيان معاني باطني اين کتاب الهي – توسط عارفان مسلمان، از مباني چندي برخوردار است که اين نوشتار، به منظور زدودن برخي ابهامات، و پاسخ‌گويي به برخي از اتّهامات به عارفان مسلمان، به بررسي اجمالي مهم‌ترين اين مباني پرداخته است. اين مباني به اجمال عبارتند از: 1. وضع الفاظ براي روح معاني؛ 2. مراتب متعدّد معنايي قرآن کريم؛ 3. مقصود خداوند بودن همة معاني ظاهري و باطني قرآن کريم؛ 4. منحصر نبودن آگاهي از تأويل قرآن به خداوند و معصومان عليه السلام. در اين مقاله، با روش «توصيفي – تحليلي»، در ذيل هر يك از اين عناوين، ابتدا به برخي از سخنان اهل معرفت اشاره شده و منظور ايشان تبيين گشته و سپس سخن آنان – و احياناً مخالفان ايشان – نقد و بررسي گرديده است. حاصل سخن آن است که اولاً الفاظ کلّي تنها براي مصاديق مادي آنها وضع نشده است. ثانياً، قرآن کريم داراي معاني متعدّد ظاهري و باطني است. ثالثاً، خداوند همة اين معاني را قصد کرده است. و رابعاً، هر‌چند تنها معصومان‌ عليه السلام مي‌توانند از تمام معاني ظاهري و باطني کتاب الهي آگاهي يابند، ديگران نيز مي‌توانند به ميزان رسوخ علمي و طهارت باطني خويش، به مراتبي از تأويل قرآن راه يافته، آن را بيان کنند.

اين نوشتار با روش «توصيفي- تحليلي» به معناشناسي «اختيار» و استناد آن به خداوند در عرفان اسلامي پرداخته است. عارفان مسلمان براي «اختيار» كاربردهاي گوناگوني بيان داشته‌اند. از بعضي از عبارات آنان چنين برمي‌آيد كه آنان اين اصطلاح را در خدا و انسان به نحو مشترك لفظي به كار برده‌اند. نگارنده با توجه به شواهد داخلي و برخي از عبارات ديگر عرفا، تلاش كرده است معاني متفاوت را به معناي واحد برگرداند و قدر جامع مفهومي ارائه دهد. همچنين از برخي عبارات آنان استفاده مي‌شود كه اختيار همراه با تحير و ترديد، بر حق‌تعالي قابل اطلاق نيست. اين نبشتار با توجه به برخي ديگر از عبارات آنان، سعي داشته است كه استناد اختيار همراه با ترديد را به خداوند متعال را با توجه به برخي از اعتبارات ديگر، مستدل سازد و تعارضات بدوي را از ميان عبارات آنان برطرف كند.

مدرسة عرفاني صدرالدين قونوي بدون ترديد، بزرگ‌ترين مدرسه در دامنة مکتب عرفاني محي‌الدين عربي به شمار مي‌رود. يکي از مسائل مطرح در اين مدرسه، مسئلة «خيال» است که در دو ساحت مطلق و مقيد مطرح شده است. عالم مثال مطلق، امرى ميان عالم ارواح و عالم حس و منزل سوم غيب هويت است، و عالم خيال مقيد، عالم متوسط ميان نشئة عنصرى انسان و روحانيت و معناي اوست. در هستي‌شناسي عرفاني، تميز به اطلاق و تقييد و تعيّن و لا تعيّن است و تعيّن خيال مطلق، از امتزاج نور و ظلمت است.

آثار مباني نظري عرفاني، در سطوح گوناگون حيات انسان، حتي تا ساحت اجتماعي و تمدني قابل امتداد است. يکي از ابعاد تمدن، مباني نظري و فکري است که در جايگاه زيربناي تمدن قرار دارد. ارتباط مباني نظري عرفاني با تمدن‌سازي نيز در همين نکته نهفته است. عرفان اسلامي در ضمن برخورداري از ظرفيت‌هاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و هنري، داراي ظرفيت‌هاي نظري منحصر به فردي است که در سطح مباني نظري تمدن مي‌تواند ايفاي نقش کند. پژوهش حاضر نقش آموزه‌هاي عرفاني را در بعد نظريِ تمدن بررسي كرده و با بررسي متون عرفان اسلامي و تحليل محتواي گفته‌هاي عارفان، مباني فکري آنان را در اين بعد از تمدن استخراج نموده و مباني نظري عرفان اسلامي را در باب فلسفة نظري تاريخ تمدن، جايگاه هستي‌شناختي وحدت و نقش تمدني آن، نگرش سيستمي به تمدن، پيوند ظاهر و باطن در تمدن اسلامي، جايگاه انسان و مقصد و مقصود حقيقي او و اهميت شهود در معرفت‌شناسي تبيين ساخته است.

نخستين قدم در مسير سلوک الي الله با «يقظه» يا همان بيداري از خواب غفلت برداشته مي¬شود. خواجه عبدالله انصاري مهم‌ترين مؤلفه‌هاي تأثيرگذار در اين منزل را در کتاب منازل السائرين برشمرده است. شهداي دفاع مقدس، که به گواهي امام خميني ره، قله‌هاي سلوک و عرفان را فتح کردند، نيز در دست¬نوشته‌هاي باارزش خود، تا حدي به ويژگي‌هاي منزل «يقظه» پرداخته‌اند. اين نوشتار به روش «تحليلي – کتابخانه‌اي»، در يک مقايسة تطبيقي، نزديکي بسيار نگاه شهداي دفاع مقدس به منزل عرفاني «يقظه» را با نگاه پير هرات اثبات مي¬کند. اشارات شهيدان به عوامل مؤثر در يقظه همچون «شنيدن علم»، «معرفت نفس»، «بزرگ¬داشت حق متعال»، «چشم داشتن به واردات غيبي حق متعال»، «غنيمت شمردن فرصت باقيمانده از عمر»، «تصديق وعيد حق متعال»، «همنشيني با نيکان» و «ترک¬گفتن عادات مرسوم» نشان از رسوخ آنها در اين منزل عرفاني و نزديكي نگاه آنها با نگاه خواجه عبدالله انصاري دارد.

هدف نوشتار حاضر مقايسة ديدگاه‌هاي محيي ‌الدين ا بن¬عربي و ويليام جيمز در باب «تجربة عرفاني» است. ابن-عربي و جيمز «تجربة عرفاني» را وصف ناپذير و زودگذر مي‌دانند که طي آن، انسان از نيرويي متعالي منفعل گرديده، معرفتي فراعقلي و خصوصي کسب مي‌کند. در اين تجربه، فرد به معرفتي مي رسد که با تلاش‌هاي عقلاني هرگز به آنها دست نمي‌يابد. آنچه فرد در تجربة شخصي خود از حقيقت غايي در‌مي‌يابد، از طريق بيان تجربه به کساني که از آن بي‌بهره‌اند، قابل انتقال نيست و کساني که خواهان درک چنين تجاربي هستند، بايد با مجاهدت و رياضت، زمينة فراهم شدن آن تجارب را در خويش فراهم کنند. با وجود شباهت¬هاي موجود، ابن‌عربي حصول تجربة عرفاني را در پرتو عمل به شريعت و عامل تقويت ايمان مي داند، در حالي که جيمز سرچشمة عميق دين و تجربة عرفاني را احساس ديني مي‌داند و الهيّات را امري ثانوي تلقي مي کند.