جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر متکلمان و فلاسفة اسلامي، خداوند متعال همة ما سوي‌الله را خلق و ايجاد کرده است و مخلوقات، حقيقتاً موجودند و انکار کثرات و موجوديت مخلوقات، انکار بديهيات است. از سوي ديگر، عارفان اسلامي با توجه به نظرية وحدت شخصي وجود، معتقدند مخلوقات، وجود حقيقي ندارند. آنها به مخلوقات، عنوان مظهر و نمود داده‌اند. در برخي از آثار عرفاني، از مخلوقات به عدم تعبير شده و برخي از عارفان، واژه‌هاي خيال، وهم و اعتبار را براي کثرات و مخلوقات به کار برده‌اند. پژوهش حاضر مي‌کوشد به تحليل عارفان و حکماي متأله دربارة وجود يا عدم بودن مخلوقات و موجودات بپردازد و به اين سؤال يا اشکال پاسخ دهد که اگر مظهر و نمود عرفاني، وجود يا عدم نباشد، ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد که امر باطلي است؛ اگر وجود باشد، با سخن عارفان نمي‌سازد که مي‌گويند نمود، وجود نيست؛ و اگر عدم باشد، انکار بديهي رخ مي‌دهد و مستلزم عدم خالقيت خداوند و نفي مخلوقات است. در اين مقاله روشن شده است که نزد عارفان، کثرات و مخلوقات از اساس نفي نمي‌شوند و گرچه بنابر نظرية وحدت شخصيِ وجود، به کثرات و مخلوقات، وجود حقيقي گفته نمي‌شود، اما اين همة مسئله نيست؛ عرفا معتقدند که کثرات و مخلوقات، بالوجود، موجودند؛ يعني مظاهر و آيات في‌نفسه معدوم و بالوجود موجودند؛ از‌اين‌رو، با وجود نبودن مظهر و نمود، نه ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد، نه انکار بديهي اتفاق مي‎افتد و نه اين مسئله مستلزم انکار خالقيت خداوند متعال است.

«تأويل» يا تفسير باطني قرآن کريم از جمله اموري است که ظرافت و اهميت ويژه‌اي دارد و هرگونه سهل‌انگاري و بي‌دقتي در رعايت ضوابط و قواعد آن مي‌تواند افراد و جوامع را در برداشت از کتاب الهي به انحراف بکشاند. اين نوشتار به‌منظور جلوگيري از هر‌گونه افراط و تفريط در امر تأويل قرآن کريم و شفاف‌سازي هر چه بيشتر اين مسئله، به روش «توصيفي – تحليلي» و با استفاده از کلمات اهل معرفت، به سه ضابطة مهم براي تأويل اشاره کرده و ضمن تثبيت نظر ايشان، به نقد و بررسي نظر مخالفان آنان، اعم از اخباريان، برخي از فيلسوفان و متکلّمان و همچنين باطن‌گرايان پرداخته است. حاصل مطلب آن است که معاني تأويلي و باطني قرآن کريم نبايد با ظاهر قرآن کريم مخالف باشد، بلکه بايد با آنها تناسب داشته و نيز با قواعد ديني و عقل منوّر نيز مخالفتي نداشته باشد.

در يک تقسيم‌ کلي، مباحث عرفان نظري به دو بخش «توحيد» و «موحد» تقسيم مي‌شود. بخش دوم به بررسي حقيقت انسان کامل، رابطة او با حق تعالي، و جايگاه او در هستي مي‌پردازد. يکي از مسائل مهم بخش دوم، که در حل و فهم مسائل ديگر نيز نقش چشم‌گيري دارد، مسئلة «سريان انسان کامل در مراتب عالم» است. تبيين اين مسئلة مهم عرفاني علاوه بر اينکه به فهم روشن‌تر حقيقت انسان کامل و جايگاه او در چينش نظام هستي کمک قابل توجهي مي‌کند، دستاوردهاي علمي ديگري نيز دارد. درک روشن‌تر و فهم بهتر «علم انسان کامل به حقايق اعيان و اسما»، «قدرت تصرف تکويني انسان کامل در عالم و تدبير امور خلق»، «وساطت انسان کامل در رسيدن فيض حق به اعيان و اسما»، «انتساب افعال و صفات ساير مراتب عالم به انسان کامل» و «سبب بودن انسان کامل براي بقاي عالم» از مهم‌ترين استلزامات و دستاوردهاي تبيين مسئلة سريان انسان کامل در عوالم است که اين نوشتار با روش تحليلي ـ توصيفي آنها را تبيين كرده است.

از جمله حقايقي که در قرآن کريم مطرح شده و انديشمندان بسياري دربارة آن اظهار نظر کرده‌اند «عرش» و «کرسي» است. علامه طباطبائي يکي از انديشمنداني است که با تلفيقي از روش «عقلي» و «نقلي» به تبيين آن پرداخته است. از منظر ايشان، «عرش» و «کرسي»، حقيقت واحدي است که به حسب اجمال و تفصيل و بطون و ظهور، به دو مرتبه تقسيم و از هم جدا مي‌شوند؛ به‌گونه‌اي‌که اجمال آنچه در عرش است به‌ تفصيل در کرسي ظهور پيدا مي‌کند. اين ‌دو حقيقت موجوداتي مجرد و از حقايق عالم عقل به‌شمار مي‌روند و دو مرتبه از مراتب علم فعلي حق تعالي هستند. صور و تمثال تمام موجودات در عرش و کرسي وجود دارد و تدبير امور عالم و زمام جميع حوادث و اسباب آنها به عرش منتهي مي‌گردد. عرش و کرسي در دنيا و آخرت حاملاني دارند. براي اين‌ دو حقيقت در شريعت، اوصاف گوناگون و نام‌هاي متفاوتي نيز ذكر شده است.

سبک زندگي، يکي از موضوعات مهمي است که امروزه ذهن متفکران، به‌ويژه در دو عرصة روان‌شناسي و جامعه‌شناسي را به خود مصروف داشته است. اين پديده، در مجامع علمي جهان و ايران از اهميت بسياري برخوردار است. از سوي ديگر، سبک زندگي عرفاني در طول تاريخ در عين جاذبه‌دار بودن براي مردم جهان، متهم به جامعه‌گريزي، بلکه زندگي ستيزي شده است. در اين پژوهش، پس از تبيين مفهومي «عرفان» و «سبک زندگي» بر پاية نگرش‌هاي عرفاني مولوي (م672 ق) و آراي روان‌شناسي معاصر، به تحليل رويکردهاي مختلف عارفان به زندگي پرداختيم و به اين نتيجه رسيديم که سبک زندگي در انديشة روان‌شناسان متاخر، به ويژه آلفرد آدلر (م1870م)، صرف رفتارهاي بيروني آدمي نيست، بلکه سبک زندگي نظام واره‌اي از نگرش و کنش است، طوري که هيچ چيز خارج و يا جداي از سبک زندگي نيست. اين نگرش جامع به سبک زندگي، قرابت بيشتري با نگرش‌هاي عرفاني دارد. مولانا نيز در مواجه با مسئله‌هاي سبک زندگي، کنش را متأثر از نگرش معنوي دانسته، و در مواجهه با پديده‌هاي زندگي، از الگوي «پذيرش و توسعه» تبعيت مي‌کند: او نيازهاي زيست اين جهاني را مي‌پذيرند، ولي معتقد است: از آنجا که انسان بزرگتر از اين زندگي است، پس به زندگي برازندة او بايد تن داد و آن «زندگي معنوي» است. اين رويکرد به زندگي، مي‌تواند براي انسان معاصر جذاب، دل‌پذير و خردپذير باشد.