جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش‌های فلسفی نوظهور دربارۀ جایگاه اخلاقی و حقوق هویات دارای هوش مصنوعی فراوان است؛ پرسش‌هایی نظیر این‌که آیا می‌توان چنین هویاتی را دارای مسئولیت اخلاقی و همچنین حقوق ویژه دانست. اخیراً، اریک شویتسگبل، فیلسوف ذهن معاصر، با طرح استدلالی جدید کوشیده است از امکان حقوق یکسان هوش مصنوعی و انسان در یک آیندۀ فرضی دفاع کند. من در این نوشتار، پس از توضیحاتی مقدماتی، اصل استدلال را تقریر و تحلیل می‌کنم. سپس به چهار نقد مختلف در برابر این استدلال که شویتسگبل طرح و رد کرده، می‌پردازم و در نهایت، دو نقد جدید را در برابر این استدلال طرح و ارائه خواهم کرد. به نظر من اگرچه استدلال مزبور، با توجه به دو نقد من و نقدهای احتمالی دیگران قانع‌کننده نیست، یا دست‌کم نیاز به اصلاحیه‌هایی دارد، اما از جذابیت و پرسش‌برانگیزی خوبی برخوردار است و می‌تواند دریچه‌ای جدید به روی پرسش‌ها و پژوهش‌های بعدی بگشاید.

ملاصدرا با اعتقاد به رابط بودن ممکنات، مدعی است که از سخنان همۀ حکمای پیش از خود، از جمله جلال‌الدین دوانی رابطی بودن ممکنات استتناج می‌شود، اما دوانی که در آثار خود رابطۀ ممکنات و علّت را با مفهوم «انتساب» بیان می‌کند، این مسئله را به دو شکل مطرح کرده است: شکل اول همان امری است که به نظریۀ «ذوق‌التأله» شهرت دارد، اما در شکل دوم با تکیه بر تعبیر تشأن به جای رابطۀ علّی معلولی و توضیح مفهوم ام‌النسب، مفهوم انتساب را به نحو دقیق‌تری عنوان می‌کند؛ به صورتی که قابل تطبیق با وجود رابط در دستگاه وحدت شخصی ملاصدراست. در مقالۀ حاضر با پذیرش شکل دوم به عنوان نظریۀ کامل‌تر و دقیق‌تر دوانی، چنین نتیجه‌‌گیری می‌‌شود که آن‌چه موجب شده ملاصدرا معتقد باشد، دوانی ممکنات را وجود رابطی می‌داند دو امر است: یکی بیان ناموفق دوانی از مقصود خود و دیگری عدم توجه ملاصدرا به شکل دومِ بیان انتساب.

این نوشته ناظر است به نسبت تجرّی [= گستاخی، بی‌پروایی] با قانون اراده و این‌که آیا در موارد تجرّی قانون اراده نقض شده است یا به تعبیر دیگر، آیا در تجرّی، از قانون اراده سرپیچی، عصیان و تمرّد شده است. این نوشته بر موقعیت فعل خارجی که تجرّی در ضمن آن واقع شده است، متمرکز نیست. از این‌رو، می‌توان بحث حاضر را در مواردی جاری دانست که اصلاً فعل خارجی صورت نگرفته است؛ موقعیتی که مکلّف به دلیل یک مانع خارجی از انجام دادن عمل برخلاف قانون دست می‌کشد و تجرّی را تا حیطۀ خارج از نفس خود امتداد نمی‌دهد. نشان داده خواهد شد که بی‌شک، در منطقۀ جدل و ستیزۀ طبیعی، نقض قانون اتفاق نیفتاده است؛ همان‌طور که در موارد عصیان از قانون مسلماً این نقض به فعلیّت رسیده است. در این میان، نقض فاعلی قانون موارد تجرّی را از نظر حکمی به عصیان ملحق می‌سازد، بلکه می‌توان گفت متجرّی در نقض فاعلی قانون هیچ تفاوتی با عاصی و متمرّد از قانون ندارد.

در زبان روزمره، زبان علمی، احکام اخلاقی و دعاوی حقوقی جملات زیادی وجود دارد که در آنها امری عدمی، علّت یا معلول یا هم علّت و هم معلول واقع شده است؛ جملاتی مانند: «بی‌توجهیِ حامد به گُل‌ها علّت از میان رفتن‌ آنهاست»، «کمبود ویتامینِ دی علّت بیماری نرم‌استخوانی است» و «خودداری جرّاح از جراحی، علّت مرگ بیمار است». علیّت مورد استفاده در این جملات را می‌توان «علیّت عدمی» خواند. یک پرسش اساسی دربارۀ این دست جملات این است که آیا کاربرد واژۀ «علت» در چنین مواردی، ناشی از بی‌دقتی و تسامح است یا حاکی از امری واقعی و مستقل از ذهن ما. به بیان دیگر، آیا باید تعبیر «علیّت» در این جملات را واقع‌گرایانه خوانده، حاکی از امری عینی دانست و یا آن‌که باید آنها را ناواقع‌گرایانه خواند و بیانِ محرَّفی از واقعیت شمرد. هلن بیبی از جمله فیلسوفان تحلیلی است که از موضعی دیویدسونی بر ناواقع‌گرایی در علیّت عدمی استدلال کرده‌ است. نگارنده پس از توضیح کوتاه علیّت عدمی و طرح مسئله، به صورت‌بندی و ارزیابی استدلال‌های بیبی پرداخته، نشان داده که استدلال‌های او ناتمام است. ادعای نویسنده در اینجا، صرفاً انتقادی و سلبی است و به منزلۀ دفاع از واقع‌گرایی در علیّت عدمی نیست.

هانا آرنت فیلسوفی سیاسی‌ای است که هنر را به عنوان امکانی برای تحقّق نوعی حیات سیاسی می‌فهمد و تلاش می‌کند تا با استفاده از مبنای رهایی‌بخشی به نام هنر، نوعی از حیات سیاسی را که به زعم او در دوران جدید مخدوش و مفقود شده احیا کند. با توجّه به آن‌که آرنت هرگز اثری مجزّا و مدوّن ذیل عنوان زیبایی‌شناسی سیاسی یا فلسفۀ هنر ننگاشته است، در این مقاله، با گردآوری، تدوین و بازاندیشی و تحلیل آرای پراکندۀ آرنت در کتب، مقالات، درس‌گفتارها و یادداشت‌های او، به نظریّۀ زیبایی‌شناسی آرنت که در افق نوعی فلسفۀ سیاسی طرح‌ریزی می‌شود، دست خواهیم یافت. مخدوش شدن و ناپدید شدن خاصیّت سیاسی حیات بشری در فلسفۀ آرنت پیوند و ارتباطی بسیار نزدیک به مخدوش شدن، گشت و استحاله حیطۀ عمومی دارد. از این رو، حیطۀ عمومی و برپا‌‌داشتن آن به نوعی آرمان فلسفۀ سیاسی آرنت به‌حساب می‌آید.

کی از چالش‌های پیشِ روی اخلاق، در دهه‌های اخیر، ادعای عدم سازگاری اخلاق با اموری است که از جملۀ مهمترین عواملِ سازندۀ سعادت انسان‌اند. ادعا شده است که گاه تبعیت از نظریه‌های اخلاقی شخص را با بعضی از امور بسیار ارزشمند زندگی او، از جمله عواطف و تعهدات شخصی‌اش و نیز از دیگر انسان‌ها بیگانه می‌سازد. ریلتون در مقالۀ «بیگانگی، پیامدنگری و اقتضائات اخلاقی بودن» سعی می‌کند که از جانب دیدگاه پیامدنگری به این ایراد پاسخ گوید. او، به این منظور، تقریری از پیامدنگری را، تحت عنوان «پیامدنگری ‌‌سنجیده‌کارانه»، مطرح می‌سازد که در نظر او، از اقتضاء بیگانگی می‌رهد. این مقاله، پس از توضیح تقریر ریلتون از پیامدنگری، به نقد تدبیری می‌پردازد که او از طریقِ طرحِ این تقریر برای حل معضل بیگانگی اندیشیده است و ضمن نشان دادن بعضی تعارضات در دیدگاه پیشنهاد شده، آن را به عنوان نوعی متمایز نمی‌پذیرد. توفیق تقریر مذکور در حلّ مشکل بیگانگی را نیز با مشکلاتی مواجه می‌بیند که به عدول از دیدگاه پیامدنگرانه می‌انجامد.

هایدگر در هستی و زمان به بحث از بدن‌مندی «دازاین» نپرداخته است و آن‌‌ را به مجالی دیگر موکول کرده است، یعنی در درس‌‌گفتارهای زولیکون (1969۔1959م) - که برای پزشکان و روان‌شناسان سوئیسی ارائه شده‌‌اند. او این واقعیت بنیادین که بدن‌‌مندیِ دازاین گشایشی به روی جهان است، اگزیستانس او فرای بدن فیزیکی اوست و می‌‌تواند جهان را در افق بدن‌‌مندی‌‌اش تفسیر نماید را با عنوان «بدن‌‌بخشی پیش‌‌رونده» معرفی می‌‌کند. در طرف مقابل، لویناس با رویکرد اخلاقی خاص خود به نقدِ دازاین هایدگری می‌‌پردازد: دازاین هایدگری آن‌‌جوری که باید انضمامی و «از گوشت و خون» دیگر آدمیان نیست! لویناس بر این عقیده پافشاری می‌‌کند که مواجهۀ چهره به چهره سوژه با دیگری - در مقام شرط امکان اخلاق - ذیل واقعیتِ بدن‌‌مندانه می‌‌گنجد. حکمت نوین بدن در بستر برقراری رابطۀ اخلاقی من با دیگری و گشودگی من دربرابر طلب و نیازهای او شکل می‌‌گیرد. در این مقاله، ضمن واکاوی پدیده بدن‌‌مندی سوژه در پدیدارشناسی‌‌های متفاوت این دو فیلسوف به مداقّه درباب نقد لویناس، یعنی «از گوشت و خون» نبودن دازاین هایدگری پرداخته خواهد شد.

کانت معتقد است که یکی از اساسی‌ترین کارکردهای تخیّل، فراهم آوردن عینیت است. نقش تخیّل در تقویم عینیت هم شامل احکام متعیّن ‌شناختی مربوط به فاهمه است و هم شامل احکام تأملی زیبایی‌شناختی. او همواره تخیّل را در ارتباط با اموری همچون فاهمه و خودادراکی نفسانی و شهودهای محض، یا حسِّ مشترک و حکم تأملی قرار می‌دهد. تخیّل در ارتباط با دیگر قوای شناسایی همواره نقش محوری داشته است. این نقش را به‌ سادگی می‌توان امکان تقویم عینیت دانست. این نوشتار در گام نخست، به مسئلۀ چگونگی تأمین عینیت از سوی تخیّل در همکاری‌اش با فاهمه - در نقد عقل محض - خواهد پرداخت و سپس به این سؤال خواهد پرداخت که تخیّل چگونه در اتّحاد با حس مشترک و عمل تأمل مطرح شده در نقد قوۀ حکم فراهم‌آورندۀ مرجعی عینی برای آنهاست؛ به گونه‌ای که بدون آن امکان اعتبار همگانی برای احکام ذوقی۔ زیبایی‌شناختی از دست خواهد رفت.

«نفس ناطقه» فصل ممیّز انسان از دیگر انواع و «کمال عقلی» فصل ممیّز آدمیان از یک‌دیگر است. نفس ناطقه دارای دو قوۀ عقل نظری و عقل عملی است. لطیفۀ ملکوتی نفس که سرّی از اسرار الهی است ظرفیت ترقّی و استکمال به سوی واجب تعالی دارد و اگر انسان آن را مُهمل رها کند به سوی ظلمت و تاریکی خواهد رفت. تحوّل‌پذیری و استکمال نفس از اصول مسلّم فلسفۀ صدرایی است و حرکت جوهری یکی از عمده‌ترین دلایل آن است. بر این اساس، آدمی پیوسته در حال پویایی و صیرورت است و هیچ توقّف و ایستایی ندارد. سخن اصلی ما در این مقاله این است که حرکت کمالی جز از رهگذر علم و عمل میسّر نخواهد شد. کمال و سعادت در فلسفۀ صدرایی برخاسته از وجود است و راه آن از طریق علم و عمل که بال‌های صعود به آسمان سعادت و قلۀ هِرم هستی‌‌اند، می‌گذرد. علم و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند و هر یک سبب رشد دیگری و تحقّق مرتبه کامل‌تری از آن برای انسان می‌شود. البته، در مقام ارزش‌گذاری، علم، برتر از عمل است؛ زیرا هم در مرحلۀ ابتدایی، علم سبب عمل است؛ به‌گونه‌ای که در نبود نظر، عمل معنایی ندارد و هم در مراتب بالاتر، معرفت غایت عمل است و عمل مقدمه و مقوّم نظر است که موجب رفع موانع و حجاب‌های درونی و بیرونی می‌شود، یعنی زمینه‌ای فراهم می‌کند تا وجود ملکوتی‌ انسان نمایان و به علمی که از آن تعبیر به «معرفت ربوبی» می‌شود، منجر شود.