جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ما دربارة خدا چگونه مي‌توانيم سخن بگوييم؟ اين مسئلة اصلي زبان ديني است که خود به چند مسئلة ديگر تحليل مي‌شود. يک دسته از مسائل به نسبت معاني جملات و گزاره‌هاي ديني، با ويژگي‌هايي در عالم واقع مربوط مي‌شوند. آيا شأن جملات يا گزاره‌هاي ديني، مثل «خدايي جز الله نيست» و «خدا عالم است» اين است که اطلاعاتي از واقعيت خداوند به ما بدهند؟ يا آنکه آنها اساساً کارکرد عملي در زندگي ما دارند؟ رويکردهاي رايج به زبان ديني - به‌طور کلي - به دو گروه متمايز تقسيم مي‌شوند: رويکردهاي معرفت‌گرا و رويکردهاي عمل‌گرا. يکي از مشکلات اصلي اين رويکردها يک بعدي بودن آنها است. تصور مي‌شود توصيفي و آگاهي‌بخش بودن گزاره‌هاي ديني با انشايي، انگيزشي و تأثيرگذار بودن آنها در زندگي ما با هم اجتماع ناپذيرند، در حالي‌که اين‌گونه نيست. رويکرد ما به زبان ديني در اين مقاله، دو بعدي است. زبان ديني در رويکرد ما هم بعد معرفت‌گرايانه دارد و هم بعد عمل‌گرايانه. اين رويکرد مدعي است مي‌تواند با شايستگي، هر دو بعد اين زبان را تبيين کرده، توضيح دهد.

يکي از مباحث مهم در حوزۀ معادشناسي، بحث «انتقال اعمال خير و شر افراد به يکديگر» است. از آن‌رو که بر اساس قواعد فلسفي و آيات قرآني، چنين پديده‌اي ممکن نيست، برخي انديشمندان درصدد توجيه و حل آن برآمده‌اند تا از يک سو، تعارض ظاهري ادلّۀ نقلي را حل کنند، و از سوي ديگر، تنبّهي براي مؤمنان باشد تا تقوا پيشه کنند. بر اساس نظريۀ بديعي که اين نبشتار ارائه داده است، عمل انسان دو گونه آثار دارد: آثار دروني که قايم به نفس فاعل بوده و قابل انتقال به غير فاعل نيست، و آثار بيروني که عمل و نيز نفس علت اعدادي آن بوده واز اين‌رو، قابل انتقال به غير فاعل است، ادلّۀ ناظر به انتقال عمل، به آثار بيروني مربوط مي‌شود. روش تحقيق در اين نوشتار، «توصيفي – عقلي» است و ابتدا با نقل ادلّۀ دال بر انتقال عمل، اصل مسئله توضيح داده شده و سپس با نقد برخي ديدگاه‌ها، ديدگاه برگزيده با تحليل آيات و روايات اثبات مي‌شود.

عبدالكريم سروش در برخي مواضع مقالات خويش و در جهت تبيين مبناي رؤيا انگاري وحي مدعي است که نوع تفسير آيات ابتدايي سورة واقعه توسط صدرالمتألهين و تأکيد وي بر تحقق واقعة قيامت در زمان حال، مؤيد استبصار صدرالمتألهين به نظرية مذکور است. در اين مطالعة ذيل، دو عنوان «ديدگاه صدرالمتألهين در خصوص وحي» و «ديدگاه ايشان در خصوص حقيقت قيامت» اين مدعا بررسي و نقد شده است. بررسي وحي‌شناسي صدرالمتألهين مؤيد آن است که وي نه تنها در هيچ‌يک از مواضع و آراء خويش در زمينة وحي به مبناي «رؤيا انگاري» اذعان ننموده، بلکه تأکيد كرده است که وحي حقيقتي کلامي و خطابي دارد. البته عمده‌ترين دغدغة وي در اين‌ باره، به تبيين کيفيت جسماني بودن فرايند وحي و از آن جمله، ماهيت ارتباط پيامبر با فرشتة وحي در وجه جسماني و محسوس وحي معطوف گشته است. اما در خصوص تصريح صدرالمتألهين به تحقق واقعة قيامت در زمان حال، بايد گفت: به سبب تفکيک قيامت به صغرا و کبرا در تفکر صدرايي، وي بر خلاف مدعاي دکتر سروش، زمان وقوع قيامت کبرا را مبهم دانسته و صرفاً به تحقق قيامت صغرا اشاره كرده است. در حقيقت، آنچه صدرالمتألهين به تحققش معتقد است (قيامت صغرا) مد نظر دکتر سروش نيست، و آنچه مراد دکتر سروش در مقالات شش‌گانه است (قيامت کبرا) مورد تأييد صدرالمتألهين نيست.

برخي بر اين اعتقادند که خداوند را نمي‌توان «نامتناهي» دانست؛ زيرا اولاً، «عدم ‌تناهي» از شئون موجوداتِ مقداري است. ثانياً، نامتناهي دربردارندة کثرت بي‌نهايت است و اين با وحدت حقة خداوند ناسازگار است. ثالثاً، موجود نامتناهي، خود امري محال است و قابليت وجود ندارد. از‌اين‌رو، رواياتي را که از حد نداشتن خداوند سخن مي‌گويند، به معناي نامتناهي بودنِ خداوند نمي‌دانند؛ زيرا رابطة ميان تناهي و عدم ‌تناهي مقداري، رابطة ملکه و عدم ملکه است و براي همين، با نفي تناهي از وجود غير مقداري، نامتناهي بودن را نمي‌توان نتيجه گرفت؛ چنان‌که با نفي سواد از سنگ، نمي‌توان نتيجه گرفت که «سنگ بي‌سواد است». اين نوشتار در دو مرحله به بررسي اين ديدگاه پرداخته‌ است. ابتدا ادعاي منکران را تحليل كرده است تا سخنان صحيحشان را از سقيم بازشناسد. اما ازآن‌رو که پيروان اين ديدگاه به خاطر دغدغة ديني و حمايت بيشتر از ادلۀ نقلي به آن‌سو رفته‌اند، در بخش دوم، که بيشتر اين نوشتار را تشکيل مي‌دهد، عدم ‌تناهي خداوند را از طريق متون ديني اثبات كرده است تا به کمک ادلۀ نقلي، پاسخي تفصيلي به منکران عدم تناهي خداوند، داده باشد. بنابراين، پژوهش حاضر ضمن بهره بردن از روش «عقلي»، بر روش «نقلي» تأکيدِ ويژه‌اي دارد تا علاوه بر اثبات عدم تناهي خداوند، ديدگاه مخالف را نيز ارزيابي كند.

زمان و مکان يکي از ابعاد موجودات عالم طبيعت است. در اينکه در قيامت زمان و مکان وجود ندارد، هيچ اختلافي بين مفسران و دانشمندان مسلمان نيست؛ همان‌گونه که در خصوص وجود اين دو در عالم طبيعت نيز اختلافي نيست. از آن رو که اين‌دو(زمان و مکان) در آيات قرآن و روايات اهل بيت عليها السلام به نوعي به انسان در عالم برزخ هم نسبت داده شده، اين نوشتار با روش «تطبيقي، تحليلي، انتقادي»، به بررسي آيات و رواياتي که زمان و مکان را به برزخ نسبت داده‌اند، پرداخته و هدف آن، رفع تعارض بين ادلة عقلي و نقلي در خصوص زمان و مکان است. نفس مجرد انسان در عالم برزخ، فاقد ابعاد زماني و مکاني است و آنچه را در آيات و روايات در اين خصوص گفته شده مي‌توان به يکي از معاني زمان و مکان مثالي، ارتباط با زمان و مکان عالم طبيعت، احاطه و اشراف بر زمان و مکان عالم طبيعي و مانند آن حمل نمود که بين ادلة عقلي و نقلي به نوعي جمع شود و تعارض بدوي آنها برطرف گردد.

برخي از پرسش‌ها مانند مسئلة «شر» در متون علمي وجود دارد که پاسخ‌گويي کامل به آنها از عهدة علم تجربي برنمي‌آيد، و تنها دين و فلسفه مي‌توانند در اين امور نقش شايسته‌اي ايفا کنند. نوشتار حاضر با روش «تحليلِ اسنادي»، ديدگاه¬هاي علامه جعفري در باب «شرّ» را بررسي کرده است. حاصل ديدگاه ايشان آن است که براي حلّ مسئلة شرور، تبيين دو مسئلة، «حيات و فلسفة آن»، و «عدالت و حکمت خداوند در جريان خلقت و سرنوشت انسان‌ها» ضروري است. از ديدگاه ايشان حكم انسان‌ها به‌وجود نقص‌ها و شرور در عالم طبيعت، مستند به قضاوت در حوادث جهان و زندگى از منظر «حيات‌محورى» است. اگر انسان به درک مجرد و خالصي از نظام هستي برسد و گرايش او به «حيات معقول» هم بيشتر باشد، به‌طور قطع، تفسير طبيعي از عدالت الهي را رها کرده و از سلطة خودِ طبيعي نيز بيرون آمده است و ديگر مسئلة «شر» براي وي مطرح نخواهد شد.