جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل قوه‌اي از قواي نفس ناطقه است. عقل از آن نظر که قوة فکر را به کار مي‌گيرد و از طريق آن علم و معرفت کسب مي‌کند، محدود است؛ اما عقل از آن نظر که داراي خاصيت قبول است، حدي ندارد و از اين حيث، هيچ امري وراي طور عقل محسوب نمي‌شود. دو احتمال در تفسير طور وراي عقل قابل طرح است: «ما يحيله العقل» و «ما لايناله العقل»، که هر دوي آنها داراي نقص است. ابن‌عربي عنصر اساسي در علوم فوق طور عقل را به لحاظ روش، يافت شهودي و قلبي آنها دانسته‌است که با افاضه و تجلي حق تعالي صورت مي‌گيرد؛ اما به لحاظ محتوا، ممکن است برخي از انواع آن توسط عقل از راه استدلال فکري هم قابل حصول باشد.

از مباني عرفان عملي، اتحاد عمل سلوکي و نفس ناطقه است که بايد در فلسفۀ علم سلوک از آن بحث گردد. عمل سلوکي، که هويت ارتباطي با نفس ناطقه دارد، عمل بالذات است، نه بالعرض؛ يعني عمل سلوکي تمثل عملي صادر شده از سوي نفس ناطقه است، نه اعمال جوارحي و جوانحي. اين عمل سلوکي از عامل بالذات برمي‌آيد. و عامل بالذات نيز هيچ‌يک از اعضا و قواي نفس ناطقه نيست، بلکه ذات نفس ناطقه است که عمل سلوکي با آن متحد است. اتحاد مزبور به دو نوع ترکيب وجودي برمي‌گردد: يکي ترکيب «وجودي اندماجي» و ديگري ترکيب «وجودي اندکاکي» است. در اوّلي، ترکيب دو حيث وجودي است که از يک متن وجود انتزاع مي‌شوند و در دومي، ترکيب دو امر طولي است که يکي ناقص و ديگري به حسب وجود، صورت کمالي آن ناقص است. اين ترکيب اتحادي با سه برهان به اثبات مي‌رسد: يکي برهان بر پايۀ قوة و فعل ديگري برهان بر پايۀ قاعدۀ «تضايف»؛ و سومي برهان بر پايۀ هويت تعلقي.

يکي از حقايق ترديد‌ناپذير حادثة مرگ است که براي هر انساني رخ مي‌دهد. در اين‌باره که حقيقت ‏مرگ چيست و با مرگ چه ‏اتفاقي مي‌افتد، در مکاتب مختلف ديدگاه‌هاي متفاوتي بيان شده است. از نظر عرفان ابن‌عربي و نيز حکمت متعاليه ملاصدرا، انسان ‏داراي دو ساحت نفس و بدن، و نفس مدبر بدن است. ملاصدرا با توجه به اين نوع نگاه به حقيقت وجودي انسان، و نيز با توجه به حرکت جوهري نفس، مرگ را به معناي پايان حرکت نفس و به فعليت رسيدن آن و در نتيجه، جدا شدن آن از بدن مادي مي‌داند. ابن‌عربي نيز با توجه به اين دو ساحت وجودي انسان و نيز با توجه به چگونگي نظام خلقت از ديدگاه عرفاني، مرگ را به معناي جدا شدن نفس از بدن و بازگشت آن به جايگاه اصلي‌اش مي‌داند. البته از ‏نظر ملاصدرا با تحقق مرگ، نفس به‌طور‌کلي پيوندش را با بدن قطع مي‌کند؛ اما از نظر ابن‌عربي، اين قطع ‏‏ارتباط به‌طور کلي نيست. ‏به هر حال، از نظر عرفان و فلسفه، مرگ امري معدوم کننده ‏نيست، بلکه امري وجودي و موجب کمال براي ‏نفس است.

«عشق» موضوعي است که تقريباً در زبان همة عارفان از آن تجليل شده و گاهي به تبيين حقيقت و جايگاه آن در منظومة نظري عرفان پرداخته شده است. بررسي يک موضوع در ساختار انديشة عارفاني از مکاتب گوناگون به شناخت موضوع عمق مي‌بخشد و به پرسش‌هايي نو يا حل ابهام‌ها کمک مي‌کند، بدين‌روي، تحقيق حاضر جايگاه عشق در ساختار انديشة يکي از عارفان قرن دوازدهم ميلادي از فضاي عرفان مسيحي را بررسي مي‌كند. قديس برنارد‌ عارفي است با آثار متعدد و در اين تحقيق، عقايد وي دربارة عشق از گفتارهاي او جمع‌آوري و به روش «تحليلي» و «توصيفي» ارائه گشته است. وي حقيقت عشق را در خداوند و در انسان موضوع بحث قرار داده است. برنارد حقيقت عشق را ابتدا ذات خداوند و سپس ويژگي ذاتي اقانيم سه‌گانة تثليث دانسته و از عشق در انسان به‌‌عنوان هديه اي از خداوند ياد مي كند. او عشق در انسان را داراي مراتبي دانسته، آن را در چهار مرتبه دستبه‌بندي مي‌كند. همچنين براي عشق در مرتبة ذات خدا و اقانيم سه‌گانه و نيز عشق انسان، آثار وجودي و سلوكي مطرح نموده است. برخي گفتارهاي برنارد دربارة حقيقت و اقسام و آثار عشق قرابت فكري زيادي را با عرفان اسلامي نشان مي‌دهد، هر چند تبيين‌ها از لحاظ عرفاني بودن متفاوت است. برنارد عشق را در دو وادي خدا و انسان، مجزا ديده و بر جنبه‌هاي خاصي از بحث عشق، يعني «عشق انسان به خدا» بيشتر تمرکز دارد، در حالي‌که در عرفان اسلامي، ضمن ارتباط وثيق اين بحث با هستي‌شناسي عرفاني و وحدت وجود، به عشق به صورت مطلق توجه شده و به دليل مبناني سريان عشق و تبييين‌هاي نظري مباحث عرفاني، بين عشق شئون خدا و عشق خدا تفكيك ذاتي لحاظ نمي‌شود.

اين نوشتار به روش «توصيفي و تحليلي»، در پي تبيين چگونگي علم پيشين و ذاتي خداوند به اشيا از نگاه عرفان اسلامي است. ارائة تصوير صحيح از حضور اشيا در مقام ذات الهي قبل از ايجادشان، موجب مي‌شود علم پيشين خداوند به اشيا از مقولة «علم بدون معلوم، محسوب نشود. عرفا خداوند متعال را وجودي بسيط و غير‌متناهي مي‌دانند كه سراسر عالم هستي را فراگرفته، به گونه‌اي كه نه با فرض موجودات حقيقي هم‌عرض سازگار است، و نه با موجودات حقيقي طولي. اين ادعا به معناي نفي هرگونه كثرت در عالم واقع نيست، بلكه به اين معناست كه وجود، به طور حقيقي و ذاتي، جز بر ذات حق‌متعال حمل نمي‌شود؛ بدين‌روي، كثراتِ مشهود به منزلة شئون، مظاهر و تجليات آن وجود واحد، داراي حقيقت و نفس‌الامر هستند. اين نوشتار نشان مي‌دهد که وجود مطلق به اطلاق مقسمي حق‌متعال ايجاب مي‌کند تمام حقايق و اشيا در مقام ذات الهي به نحو غيرمتمايز از هم موجود باشند. بنابراين، علم حضوري خداوند به ذات خود عين علم حضوري او به اشيا در مقام ذات است.

شيخ اشراق، که خود در شمار اخوان تجريد و از صوفيان است، مجموعه‌اي از انوار را برشمرده که بر مبتديان، متوسطان و منتهيان در سلوک اشراق مي‌گردد. انوار اشراق شده بر مبتديان، که ناپايدارند، به «طوالع و لوايح» موسوم است و انوار تابان بر متوسطان در سلوک، که داراي ثبات و قرارند، «سکينه» ناميده شده است. اين انوار، که اشراقاتي از ناحية عقل مفارق بر نفس انساني‌اند، داراي اصناف گوناگون و آثار متفاوت هستند. «نور طامس» از آنِ فاضلان و منتهيان در سلوک است که امر سالک را به فنا و بقاي بعد از فنا منتهي مي‌سازد. اين بارقه‌هاي الهي و انوار تابان بر سالکان همان علم و يا لذت ناشي از علم نيست، و نيز ورود اين انوار بر سالک، به ويژه تجلي نور طامس، به معناي اتصال و اتحاد او با مبدع (حق تعالي) نيست. با وجود اين، شيخ اشراق از نوعي اتحاد در اين زمينه ياد کرده که ملاصدرا آن را نقد كرده است.

عارفان تقريرهاي گوناگوني از تعداد منازل سلوک الي الله ارائه داده‌اند. امام خميني ره بر اين باور است که مي‌توان اين منازل را در قالب هفت مرحلة کلي تبيين کرد. نوشتار پيش‌رو بر آن است تا هر هفت مرحله را با استفاده از شواهد متعددي که در آثار ايشان به چشم مي‌خورد و با ياري¬ جستن از تقريري که شاگرد ايشان، آية الله مظاهري، از منازل هفت¬گانه منظور نظر استادشان دارند، از ابتدا تا انتها بررسي كند. منازل هفت‌گانه مورد نظر عبارت است از: 1- يقظه؛ 2- توبه؛ 3- تقوا؛ 4- تخليه؛ 5- تحليه؛ 6- تجليه؛ 7- فنا. اين تحقيق به بررسي نگاه عارفان اسلامي و به‌ويژه امام خميني به نقش کليدي هريك از منازل مزبور در مسير سلوک الي الله نشسته و در پايان، پس از آنکه به روش «تحليلي – کتاب‌خانه‌اي»، انديشة ايشان را در اين‌باره استخراج کرده، آن را در قالب يک الگوي مفهومي ارائه داده است.