جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اختلاف و تقابل ميان قضاياي متحد در محکومٌ‌عليه و محکومٌ‌به و نسبت حکميه، يکي از احکام قضايا و بررسي نسبت‎هاي ميان قضايا از جهت تلازم يا تعاند است که بر اساس آن، مربع تقابل شکل مي‌گيرد. اين مسئله از اساسي‎ترين مباحث در منطق استدلال به‌شمار مي‎آيد که از آغاز تدوين منطق ارسطويي و منطق رواقي، کانون توجه منطق‎دانان بوده است. ارسطو، تقابل قضايا را به تقابل در صدق اختصاص داده، آن را به تقابل ايجاب و سلب معرفي مي‌کند. وي تقابل حمليات را مطرح و آن را به تضاد و تناقض تقسيم مي‎کند. منطق‎دانان مسلمان، تقابل گزاره‎ها را در مقابل تداخل گزاره‎ها و آن دو را از اقسام اختلاف قضايا به‌شمار آورده‌اند. ايشان تقابل را اعم از تقابل در صدق و تقابل در کذب مي‌دانند؛ به همين سبب، دخول تحت تضاد را به مصاديق تقابل قضايا افزوده‎اند. رواقيان علاوه بر تصريح به تناقض که از مصاديق تقابل ايجاب و سلب است، به تقابل ميان جهات صدق مانند تقابل ضرورت با ناضرورت و تقابل امکان با امتناع نيز پرداخته‎اند. تفاوت معنايي و مصداقي تقابل در سخنان منطق‎دانان که موجب تفاوت تشکيل مربع تقابل است، ضرورت بررسي معاني و مصاديق مختلف تقابل و چگونگي شکل‎گيري مربع تقابل بنابر هر کدام را آشکار مي‎سازد.

در فلسفه اسلامي عقل فعال در نظام علّي و معلولي، علت فاعلي و غايي براي نفس قلمداد شده است و نفس در ادامه سير تکاملي خود با آن متحد مي‌گردد. آنچه در اين مقاله مورد نقد و بررسي قرار مي‌گيرد، اتحاد و يا اتصال نفس انسان در حرکت تکاملي خود با عقل فعال است و اين نقد از دو طريق انجام مي‌شود: 1. نقد مباني پذيرش عقل فعال همچون عقول عشره و نظام طولي فلسفه مشاء؛ 2. نقد اتحاد و يا اتصال دو وجود با يکديگر بعد از فهم دقيق معاني اتحاد و اثبات اين نکته که تنها معناي صحيح براي اتحاد، رسيدن نفس انسان به درجه وجودي عقل فعال و يا اتحاد با افاضات عقل فعال است.

همه قضاياي نظري به قضايا بديهي بازمي‌گردند و علوم بدين وسيله تقصّي شده، به مبادي‌شان منتهي‌ ‌مي‌شوند. برخي طبق اين مبنا گمان کردند همه سالبه‌ها نظري‎اند و سالبه بديهي امکان ندارد؛ زيرا از نظر ايشان سلب محمول از موضوع همواره نيازمند حد اوسطي است که يک خصوصيت را براي موضوع اثبات مي‌کند و زمينه مي‌شود تا محمولي از موضوع به واسطة آن سلب شود. بنابراين سالبه بديهي بدون ميانجي و حد اوسط فهم معقولي ندارند؛ اما اين گمان از نظر ارسطو و ابن‎سينا مردود است. از نظر ايشان همان‎طور که موجبه نظري با تحليل به موجبه‌هاي بديهي منتهي مي‌شود، و پذيرفتن موجبه‌هاي بديهي بدون حد اوسط معقول است، همچنين سالبه نظري نيز به موجبه و سالبه بديهي منتهي مي‌شود و پذيرفتن سالبه بديهي مانند پذيرش موجبه بديهي معقول است. اساساً همان دليل و معيار عقلي‌اي که الزام مي‌کند موجبه‌هاي بديهي را بپذيريم، الزام مي‌کند که سالبه‌هاي بديهي را نيز بپذيريم. همان‎طور که پذيرش موجبه‌هاي نظري بدون منتهي شدن به موجبه‌هاي بديهي مستلزم دور يا تسلسل است، پذيرفتن سالبه‌هاي نظري بدون انتهاي آنها به سالبه‌هاي بديهي مستلزم دور يا تسلسل و در نهايت مستلزم تناقض است و مردود مي‌باشد.

هدف از اين تحقيق، ارائه تبيين دقيقي از اصل توحيد ربوبي از ديدگاه صدرالمتألهين و تفاوت آن با اصطلاحات مشابه است. مسئله تحقيق، اين است که ربوبيت الهي از حيث فلسفي چگونه تبيين مي‌شود؟ براي بررسي اين مسئله، ابتدا اقسام فعل الهي و تبيين روشني از آنها به دست داده شده است. در ادامه، کيفيت فعل و تدبير الهي با کيفيت صدور فعل از انسان مقايسه و تفاوت‌هاي آنها بيان گشته و براي تبيين حقيقت صفت ربوبيت، اقسام صفات الهي برشمرده و اين صفت اضافي به قيوميت بازگردانده شده است. در نهايت، تفاوت توحيد ربوبي با توحيد افعالي نيز مورد مداقه قرار گرفته است. نتيجه تحقيق اين است که در فعل الهي آنچه اصالتاً در خارج تحقق مي‌يابد همان ابداع و افاضه است که از حيثيات گوناگون آن مفاهيم مختلفي از جمله ربوبيت انتزاع مي‌شود. اين صفت اضافي بدون هيچ‎گونه ايجاد تغيير در ذات به اضافه قيومي حضرت حق بازمي‌گردد. توحيد ربوبي يعني تدبير مخلوقات هم همان تدبير الهي است، ولي در مرتبه پايين‎تر.

در آيات و روايات متعددي از عالم قبر و عذاب و ثواب انسان در آن سخن رفته است. ازاين‎رو دانشمندان مسلمان به تبيين آنها پرداخته و بالطبع، هريک از متکلمان، فيلسوفان و مفسران براساس مباني خاص خود تبيين متفاوتي ارائه کرده‎اند. از جمله صدرالمتألهين، حکيم و مفسر دانشمند در مواضع متعددي از آثار خود ضمن بيان حيات‌هاي چهارگانه انسان، تبيين جديدي از حقيقت قبر به دست داده و عذاب و ثواب قبر را نيز به دو گونه تبيين کرده است: تبيين مبتني بر تمثل اخلاق و اعمال و رفع حجب و نيز تبيين مبتني بر ادراک وهمي‌عذاب و ثواب. در اين مقاله تلاش مي‎شود ضمن گزارش تبيين‌هاي صدرايي و مباني او، ديدگاه او با برخي آموزه‎هاي ديني در اين زمينه سنجيده شود. نتيجه اينکه تبيين‎هاي صدرايي از عناصر آموزه ديني معاد، هرچند مي‌تواند پاسخ‎گوي برخي شبهات باشد، با در نظر گرفتن ظواهر ديني، نيازمند تأملات بيشتر و مطالعات دقيق‌تري است.

مسئله استقرا، پرسش از چگونگي پرکردن شکافي است که ميان مقدمات استدلال استقرايي و نتيجه وجود دارد. ابن‎سينا و پيروانش براي حل اين مشکل ميان تجربه و استقرا فرق گذشته‎اند. به عقيده آنان تجربه برخلاف استقرا بر مشاهد صرف افراد مبتني نيست، بلکه اين مشاهدات به همراه قياس‎اند که حکم تجربي را نتيجه مي‎دهند. مقدمه کبراي اين قياس اين اصل فلسفي است که اتفاق، دائمي يا اکثري نيست. برخي فيلسوفان معاصر اسلامي اين راه‎حل را مورد نقد قرار داده‎اند. يک انتقاد اصلي اين است که مقدمه کبرا در قياس مزبور، بديهي نيست و هيچ استدلالي نيز بر آن اقامه نشده است. من در اين مقاله نشان داده‎ام که اين انتقادها ناشي از برداشت ناصحيحي از آن اصل مربوط به اتفاقي‎هاست. تفسير صحيح از اين اصل منوط به توجه بيشتر به برخي تمايزهاي ميان انواع علت و به خصوص ديدگاه‎هاي فلسفه سينوي درباره علت‎هاي طبيعي است.

از مشهور‌ترين ادله‏اي که انديشمندان اسلامي از جمله شهيد مطهري در مقام اثبات وجود خداوند اقامه کرده‌اند، برهان شبه‌فلسفي نظم است. شهيد مطهري در تقرير اين برهان، با تمسک به حساب احتمالات، نظم ناشي از علت غايي را اثبات مي‌كند و آن را واسطۀ اثبات خدا براي جهان طبيعت قرار مي‌دهد. به اعتقاد وي، نظم ناشي از علت فاعلي (صِرف اين نوع نظم)، نمي‏تواند خدا را اثبات کند و تأکيد مي‌کند که برهان نظم به علت فاعلي مربوط نيست. وي ضمن انتقاد از بيان متکلمانۀ برهان نظم، بياني حکيمانه از آن ارائه مي‌دهد و با دقتي ويژه برهان هدايت را از برهان نظم جدا مي‌کند. او تقرير برهان نظم را بر اساس اصول مورد قبول علماي قديم نيز توضيح مي‌دهد و آن را ناتمام مي‌داند. در اين پژوهش كوشيده‌ايم با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي برهان نظم از ديدگاه شهيد مطهري بپردازيم تا با استناد به مباني فکري آن استاد در مجموعه آثارش، برخي ابهام‏هاي مطرح در مقدمات، مباني، تعاريف و تقرير وي را برطرف سازيم.

مسئلة کرامت انساني از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه عملي است. اهميت و ضرورت اين مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‌شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران از جمله ايمانوئل کانت و شهيد مرتضي مطهري به عنوان دو شخصيت تأثيرگذار در حوزه فلسفة غربي و فلسفة اسلامي شده است. در نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي ديدگاه اين دو متفکر پرداخته مي‎شود. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت و شهيد مطهري در اينکه انسان داراي يک ارزش ذاتي است و همين امر او را از مخلوقات ديگر متمايز مي‌کند و نيز در اينکه کرامت انساني تنها با تکامل جنبه عقل نظري انسان حاصل نمي‌شود، اتفاق‌نظر دارند؛ اما در معيار کرامت انساني و مکانيسم فعليت‌ يافتن آن ميان آنها اختلافاتي وجود دارد.