جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث درباره سرشت و ماهيت کليات يکي از مهم‎ترين و پرچالش‌ترين مسائل تاريخ انديشه فلسفي است. برخي فيلسوفان از جمله افلاطون و ارسطو، اعتقاد داشتند کليات مصداق خارجي دارند و گروهي منکر چنين وجودي بودند. بيشتر تجربه‌گرايان مصداق خارجيِ کليات را انکار کرده‌اند. جان دُوئي فيلسوفي تجربه‌گرا بود که برخلاف اکثر آنان معتقد بود حقايق کلي در خارج مصداق دارند. او مي‌خواست با حفظ مباني تجربه‌گرايانه‌اش مصداقي عيني براي کليات فراهم کند. «روش» امري است که او را به خواسته‌اش رسانده است. او مدعي بود روش در عين اينکه امري عيني و کلي است، مصداق خارجي حقايق کلي هم هست. موضوع اين مقاله، تبيين، تحليل و نقد اين فرضيه است. بررسي‌ها نشان داد تبيين تجربه‌گرايانه او از کليات قانع‎کننده نيست و روش هم نمي‌تواند مشکل کليات را حل کند. به همين دليل او بايد از ميان تجربه‌گرايي و پذيرش کليات، يکي را فداي ديگري کند.

با توجه به آرا و ديدگاه‎هاي کانت، استدلال وي بر عدمِ «امکان شناخت نفس از طريق نظري» را مي‌توان اين‎گونه صورت‎بندي کرد: «1. کثرات شهود حسي از نفس («من» انديشنده) داده نمي‌شود؛ 2. هر چيزي که کثرات شهود حسي از آن داده نشود، شناخت‌ناپذير خواهد بود؛ نتيجه: نفس شناخت‎ناپذير است». اين استدلال از نظر صوري معتبر است و اگر نفس را به عنوان من انديشنده يک امر صرفاً استعلايي و غيرتجربي بدانيم، نتيجه آن، البته صرفاً در محدوده معناي کانتي از شناخت، به طور مطلق صادق و معتبر خواهد بود؛ اما ابهام و ناسازگاري موجود در ديدگاه کانت درباره نفس يا من، نتيجه استدلال او را حتي در محدوده معناي کانتي از شناخت، مخدوش و نامعتبر مي‌سازد.

مراتب علم الهي در انديشه صدرالمتألهين عبارت‌اند از: عنايت، قلم، قضا، لوح محفوظ و قدر. صدرالمتألهين با جامع‌نگري به تفسير قضا و قدر مي‎‌پردازد و ضمن تبيين قضا و قدر ذاتي که مورد اهتمام فلاسفه مشاء است، قضا و قدر فعلي را نيز که مورد نظر متکلمان است، تبيين مي‌کند. در نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با بهره‌گيري از آثار مختلف صدرالمتألهين، تفاسير قضا و قدر در نظام فلسفي حکمت متعاليه جمع‌آوري، دسته‌بندي، تنظيم و تقرير گشته و در پايان، ضمن برشماري نقاط قوت اين ديدگاه، برخي کاستي‌هاي آن نيز نشان داده شده است.

مسئله آزادي به‌ويژه آزادي معنوي از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه نظري و عملي است؛ هرچند نقش آن در فلسفه عملي نمايان‌تر است. اهميت و ضرورت اين ‎مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‎شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران به آن شده است. در اين مقاله ديدگاه دو متفکر تأثيرگذار در حوزه فلسفه غربي و فلسفه اسلامي، با روش توصيفي ـ تحليلي واکاوي شده است: يکي ايمانوئل کانت که در حوزه فرهنگ مسيحي رشد يافته و ديگري شهيد مطهري که در حوزه فرهنگ اسلامي پرورش پيدا کرده است. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت در فلسفه اخلاق خود آزادي را مبناي استدلال بر اخلاق قرار داده است. ايده بنيادي اخلاق کانت اين است که عمل انسان بايد نه‎تنها مطابق وظيفه بلکه صرفاً از روي وظيفه و به صرف احترام به قانون اخلاق باشد؛ ازاين‌روست که کانت به مفهوم بنيادي فلسفه اخلاق خود يعني خودفرماني اراده (خودآييني) مي‌رسد. شهيد مطهري بر خلاف کانت، آزادي اخلاقي را به رعايت قوانين پيوند نمي‌زند، بلکه آن را با رعايت قوانين الهي و نگاه‌داري جانب انسانيت انسان پيوند مي‌زند. براين‎اساس آزادي اخلاقي، آزادي انسان از شهوات خود، آزادي انسانيت انسان از حيوانيت خود و استقلال او در انسانيت اخلاقي خويش است.

گزاره‌هاي ناظر به امور رايج زندگي، دربردار‎نده‌ امور خاصي همچون آدرس، خانه، پول، حساب بانکي، حوزه، دانشگاه، رئيس‎جمهور، تورم و قانون هستند که در زمره واقعيت‎هاي عيني مثل اوصاف وجودي اشيا قرار ندارند. در ادبيات فلسفه اسلامي، اين امور را امور اعتباري ناميده‌اند و معمولاً هيچ واقعيت وجودشناختي‌اي برايشان قائل نيستند؛ اما پرسش‎هاي فلسفي جدي و حل‎نشده‌اي در اين ‌باره مطرح است. در ميان اين پرسش‌ها دو چيز به‎روشني از يکديگر قابل تمييز است: يکي اعتبار به عنوان فعلي که منشأ تحقق امور اعتباري است و ديگري خود امور اعتباري. در اين مقاله، بخشي از مباحث مربوط به اعتبار بررسي مي‎شود. مسئله‌ اصلي مقاله اين است که اعتبار، چه ويژگي‎هاي هستي‎شناختي‎اي دارد؟ در ذيل اين پرسش، به مسائل فرعي‌تري همچون نسبت اين فعل و آگاهي، مادي يا مجرد بودن آن و نيز چيستي غايت آن پرداخته شده است.

بر اساس صورت‌بندي فلاسفه علم از استنتاج بهترين تبيين، فرضيه‌اي که بهترين تبيين را براي پديده‌ها و شواهد موردنظر ارائه دهد، احتمالاً صادق است. يکي از اشکالات مطرح‌شده درباره اين استدلال «ايراد صدق» است. بنا بر اين اشکال، پرسيده مي‎شود که بر چه اساسي نتيجه استنتاج بهترين تبيين احتمالاً ما را به صدق و واقع مي‌رساند؟ آيا معيارهاي گزينش بهترين تبيين صدق‌رسان و واقع‌نُما هستند؟ در اين نوشتار با رويکردي توصيفي، تحليلي و انتقادي، در گام اول به بررسي رابطه مشهورترين معيارهاي استنتاج بهترين تبيين با واقع‌نُمايي مي‎پردازيم و در ادامه نشان مي‌دهيم که هيچ‌يک از آنها نمي‌توانند ملاک واقع‌نمايي باشند؛ گرچه برخي از آنها مانند «کفايتِ تجربي» و «وحدت‌بخشي» توان راهنمايي ما به‌ سوي ملاک واقعي صدق را دارند. در گام دوم، به کمک مباحث حساب احتمالات، به‌ويژه مباحث ارزشمند شهيد صدر در باب توجيه گزاره‌هاي غيريقيني (يقين منطقي)، به معرفي «احتمال معرفت‌شناختي» مي‎پردازيم و بر اساس آن، براي نخستين بار، ملاک واقعي توجيه و صدق احتمالي بهترين تبيين را با عنوان «محتمل‌ترين تبيين از لحاظ احتمال معرفت‌شناختي» ارائه مي‌دهيم.

صدرالمتألهين در جاي‌جاي آثار خود در کنار استفاده از عقل نظري و روش بحثي، از راه وجدان سخن به ميان مي‌آورد. از منظر او وجدان، شهودي است بر پايه علم حضوري؛ بنابراين مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل دشوار مبدأ و معاد باشد. در مقابل ميرزامهدي اصفهاني مباني اعتقادي خود را تنها بر اساس ادراک وجداني استوار ساخته است. در اين ادراک، حقايق خارجي بدون هيچ‌گونه اتصال وجودي، همان‎گونه که هستند کشف مي‌گردند. هدف از اين نوشتار بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر اين دو متفکر است. روشن خواهد شد که اگرچه صدرالمتألهين کارکردهاي متقابل مهمي را براي عقل و وجدان قائل است؛ اما اين دو مسير معرفتي را در کنار هم مي‌داند؛ در مقابل، ميرزاي اصفهاني اساساً اين دو مسير را جدا نمي‌داند، بلکه از نظر او معقولات بخشي از متعلقات وجدان هستند و به تعبير دقيق‌تر، بخشي از وجدانيات ما در مشهد عقل حاصل مي‌گردد.