جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدرنیته یا تجدد عبارت از مجموعه اوصاف و ویژگی‌های تمدن جدید است که طی چند قرن اخیر در اروپا و آمریکای شمالی ظهور کرده است. سکولاریزاسیون یا عرفی شدن دین، مفهومی است که برای توصیف و تحلیل فرایندهای جوامع مدرن به کار برده می‌شود. این فرایند دین‌جدایی به معنای فرایند تفکیک و تمایز ساحت‌های قدسی و عرفی از یکدیگر و تحدید حدود و تبیین مناسبات میان آنها است. فمینیسم را می‌توان به یک معنا برآمده از تمدن جدید غربی و به معنای دیگر واکنشی درباره مدرنیته دانست. در این راستا، فمینیسم در تقابل مستقیم با سنّت قرار می‌گیرد و در تحلیل‌های خود نسبت به سنّت، از دین به عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها علیه تبعیض جنسیتی انتقاد شدید می‌کند. به این ترتیب، باید گفت که میان عرفی شدن دین و جنبش اجتماعی فمینیسم، علقه و ارتباط‌های قابل توجهی وجود دارد. عرفی شدن دین، در یکی از معانی خود که به دنبال ارائه تفسیر جدید و این‌دنیایی از دین است، توجه بسیاری از فمینیست‌ها را به‌طور عام و فمینیست‌های دین‌گرا را به‌طور خاص، به خود اختصاص داده تا به این وسیله با از بین بردن نقش فرانهادی دین، دین را با درخواست‌های فمینیسم سازگار کند. در این راستا، ما درصددیم تا با توجه به این علقه و ارتباط، علاوه بر برشمردن شاخص‌های عرفی شدن دین و نیز فمینیسم، بر برخی از مصادیق ارتباط این شاخص‌ها تأکید کنیم.

در طول چند دهه اخیر، علوم اجتماعی و انسانی درگیر مناقشه‏های نظری و روشی متعددی بوده است که از آن به دورۀ جنگ پارادایم‏ها بین اثبات‏گرایان، تفسیرگرایان و انتقادی‏ها یاد می‏شود. در دهۀ 1970م یا دورۀ چرخش نظری، ابتدا رویکردهای تفسیری _ برساختی و انتقادی ظهور یافتند و سپس رویکردهای ترکیبی به عرصه این رشته‏ها وارد شدند. رئالیسم انتقادی، یکی از این رهیافت‏های مدرن است که سعی بر تلفیق پارادایم‏ها داشته و در نظر دارد که تعریف جدیدی از واقعیت، معرفت، ارزش‏ها و پژوهش ارائه دهد. این مقاله، درصدد است تا علاوه بر نگاهی اجمالی به سه پارادایم مسلط علوم اجتماعی و انسانی، سهم و ابداع‌های نظری و روشی رئالیسم انتقادی را بررسی کند.

موضوع مقاله حاضر، بررسی مقدماتی نظر تفاسیر قرآن درباره فرایند جامعه‌پذیری است. پرسش اصلی این است که جامعه‌پذیری چیست، چگونه اتفاق می‌افتد و چقدر اختیار در آن مؤثر است؟ با تحلیل محتوای کیفی تفاسیر قرآن، کدگذاری و طبقه‌بندی مفاهیم به‌دست‌آمده به پرسش اصلی پاسخ داده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که جامعه‌پذیری فرایندی سرچشمه‌گرفته از ذات انسان است و فرد با اختیار خویش از طریق علم و عمل، ارزش‌ها، باورها، هنجارها و غیره می‌شود؛ به گونه‌ای که امکان جداسازی بین او و آنچه درونی کرده، نیست. در این برداشت، انسان موجودی دائماً در حال «شدن» است که همیشه علم و عمل او، عین ذات و شخصیت او را شکل می‌دهد. نتیجه اینکه هر کس به هر مقدار که به آیات قرآن، عمل و آنها را درونی کند، به همان میزان دیندار است و جامعه‌پذیری دینی در او موفق بوده است.

با توجه به نقش مهمی که مبانی انسان‌شناختی در تعیین هویت یک پارادایم علم اجتماعی و تمیز آن از پارادایم‌های رقیب دارند، این جستار با استفاده از روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی _ تفسیری و با مراجعه به متون دست اول اسلامی __ قرآن و احادیث شیعه __ به معرفی برخی از مبانی انسان‌شناختی نسبت‌پذیر به پارادایم علم اجتماعی اسلامی پرداخته است. ویژگی‌های فعالیت، عقلانیت، تصمیم‌گیری، گزینش، تأثیر و تأثر متقابل با پیرامون، ارتباط با متغیرهای ماورائی و سرانجام، طبیعت مشترک، فطرت و تحول‌پذیری انسان، مبانی مطرح‌شده در مقاله‌اند که، در بادی نظر، با واسطه‌های کمتری به یک تبیین اسلامی قابل ارائه از رفتار انسان، پیوند می‌خورند.