جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفت‌وگو درباره ساختار و چارچوب كلي علم عرفان عملي، با پرداختن به مسائلي چون چيستي، موضوع، مبادي، مسائل، روش و غايت اين علم سامان مي‌يابد. اهميت اين مباحث برخاسته از ارزشمندي جايگاه عرفان عملي در ميان ساير ابعاد عرفان است كه پرداختن به آن مجال ديگري مي‌طلبد. عرفان عملي نوعي صيرورت، تحول و معراج روحاني است كه رهروان اين سفر با سير و سلوك آگاهانه و مستمر به سوي مقصد نهايي، يعني حق‌تعالي، بدان دست مي‌يابند. تدوين تجربه‌هاي باطني و ارزنده ره‌يافتگان به مقصد نهايي، به صورت مجموعه‌اي از سفرنامه‌هاي غني، راهگشا و آموزنده براي رهروان اين راه، علم عرفان عملي را تشكيل مي‌دهد. آنچه در اين نوشتار به آن مي‌پردازيم، ساختار كلي مسائل علم عرفان عملي است كه نگاهي بيروني و تأملي عقلاني درباره اين علم و از جمله مباحث فلسفه علم عرفان عملي مي‌باشد. بر اين اساس مسائل علم عرفان عملي، گزاره‌هاي ناظر به راه‌ها و روش‌هاي سير، اعمال و احوال و درجات سائر و منازل، مقامات و موانع مسير مي‌باشد. تنوع و كثرت روش‌هاي سير و تفاوت مقامات و منازل در مسير الي الله معلول تكثر و تمايز مناسبت‌ها و استعدادهاي ذاتي و عارضي سائرين الي‌الله است.

از بحث‌هاي مهم معرفتي که تأثير بسزايي در نگاه انسان به هستي و چگونه زيستن او دارد، مسئله قضا و قدر و رابطه آن با افعال انسان است. با توجه به اينکه قضا و قدر، علم پيشين الهي به اشيا و افعال انسان، تعيين مقادير و خصوصيات آنها، و ضرورت و قطعيت يافتن آنها از سوي خداوند است؛ چه نسبتي بين دعا و درخواست از خداوند متعال با قضا و قدر الهي وجود دارد؟ از نظر ابن‌عربي اين نسبت در قالب مطالب زير تبيين مي‌شود: 1. دعا جزئي از قضاي الهي بوده و با فقر ذاتي انسان در ارتباط است. 2. فيض و عطاياي الهي بر بندگان بر اساس اراده و مشيت حق‌تعالي و با توجه به استعداد و اقتضاي عين ثابت انسان است. 3. بر اساس تقسيم‌بندي عطاياي الهي و دعاي بندگان، پاره‌اي از عطاياي الهي مشروط به دعا است و انسان بدون دعا و درخواست به اين نوع از عطايا نمي‌رسد.

ابن‌سينا شهود عرفاني را بر دو نوع مي‌داند: 1. دريافت و ارتسام صور معقول در عقل، بدون واسطه، از سوي عقل فعال؛ 2. دريافت و ارتسام صور کليات و جزئيات در عقل، بدون واسطه، از سوي عقل فعال و سپس ارتسام آنها به نحو جزئي در خيال که گاه از طريق محاکات، صور جزئي ديگري جايگزين صور جزئي اوليه مي‌شود. بعد از اين مرحله، صورت خيالي، وارد حس مشترک گرديده، در سطح حسي ادراک مي‌شود. وي رخداد هر دو نوع معرفت عرفاني را نيازمند مجاهده عملي و علمي (قطع تعلقات و عطف توجه به ماوراي عالم ماده) دانسته‌ و آنها را ويژه عارفان حقيقي و ارواح قدسي شمرده‌ است. در مورد اتحاد و فنا، ابن‌سينا به تصريح، اتحاد دو ذات را محال شمرده و فنا را نيز در راستاي همين اتصال (نه اتحاد) به عقل فعال و مشاهده تحليل کرده است. بدين‌ترتيب مي‌توان گفت ماهيت معرفت عرفاني در نزد شيخ‌الرئيس، عبارت است از: «دريافت و ارتسام صور علمي بدون واسطه در عقل از عقل فعال (يا از سوي خداوند) و يا دريافت و ارتسام مزبور به ضميمه ارتسام آن صور در خيال به نحو جزئي و سپس ادراک حسي آن در حس مشترک».

بحث از مفهوم اسماي حُسناي الهي و اسم اعظم از ديرباز به تبع كاربرد آنها در قرآن و حديث، در شاخه‌هاي مختلف علوم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است و اين موضوع در آثار علامه طباطباييŠ از نقش پر رنگي برخوردار است. اين مقاله ديدگاه‌هاي علامه طباطباييŠ را در دو محور مورد تبيين و تحليل قرار داده است که عبارت‌اند از: 1. مفهوم اسم و مشتقّات آن در موارد كاربرد اين واژه در مورد خداوند سبحان با تركيب اضافي اسم خدا؛ 2. مفهوم اسم اعظم از منظر علامه طباطبايي. مفهوم لغوي و عرفي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت است از «لفظ دالّ بر مسمّي» كه ديدگاه بيشتر لغت‌شناسان زبان عربي است و مفهوم عرفي اسم از نظر علامه همسان با مفهوم آن در لغت است؛ امّا مفهوم اصطلاحي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت از ذات خداوند همراه با لحاظ يكي از صفات او است و اين مفهوم خارجي و حقيقي و عيني است، نه ذهني و اعتباري. اسم عيني خارجي با اسم لغوي، در مواردي با يکديگر اختلاف وجودي و مفهومي دارند. درباره حقيقت اسم اعظم نيز ديدگاه علامه طباطبايي آن است که اسم اعظم مانند ساير اسماي حُسناي الهي از سنخ معنا و حقيقت است، نه از مقوله لفظ و يا تصوّر لفظي و لحاظ معنا در ذهن. تفاوت اسم اعظم با ساير اسماي الهي آن است كه جامع‌ترين اسم است و تمامي اسماي الهي را فرامي‌گيرد و در ميان اسماي الهي، اسم «اَحَد» داراي اين ويژگي‌ها است. بنابراين اسم اعظم خداوند است.

انسان داراي استعداد فطري باطني براي لقاي محبوب است و با عمل به شريعت آن را شکوفا مي‌کند و اگر بخواهد به بارگاه ربوبي راه يابد، بايد عنصر اصلي زندگي سالکانه خود را که مراقبت و پاسداري از محيط قلبي اوست، در طول تمام اين حرکت حبّي با خود داشته باشد. عارفان سترگ در سلوک عملي خود در پي راهي هستند که بر نفس خود چيره شده و فقط يک تعلق و تمايل در حقيقت وجودي آنها شکل گيرد که آن هم تعلق عاشقانه‌اي است که در معرکه عشق‌بازي در حضور معشوق به بار مي‌نشيند. اين حقيقت سبب شد که سالکان، مراقبت نفس را بر خود واجب کرده و به واسطه آن بذر ناشکفته استعداد باطني را شکوفا کنند. سالك براي رسيدن به كمال مراقبت بايد مراحل و مراتبي را در اين سلوک عملي خود رعايت کند. عارفان راستين در تبيين مراتب مراقبت بيان روشني دارند که مي‌تواند تفسيري عميق بر اين صفت سلوکي بوده و راه را به حقيقت عبوديت بگشايد. مسئله اساسي در سير و سلوك، توجه به موانع سير، از جمله غفلت است که مراقبه، سالک را از غفلت رهانيده و او را به سرمنزل مقصود مي‌رساند. بنابراين نتيجه مراقبه نوراني شدن دل است که مسانخ با عالم عرشي است.

تجدد امثال عبارت است از آفرينش مدام اشيا که نتيجه آن ظهور و پيدايي صورتي مشابه و نابرابر با صورت قبلي در هر لحظه است؛ با اين توضيح که در اين فرايند جوهر عالم دچار تغيير و تبدل نمي‌شود. پرسش اساسي در مسئله تجدد امثال اين است که ملاک اتصال و اين هماني صور متبدل چيست؟ اگر همه صورت‌ها لحظه به لحظه در حال تبدل هستند، چه چيزي مي‌تواند اين صورت‌هاي مشابه را به هم وصل کند و عامل حفظ وحدت و شخصيت اين صورت‌ها باشد؟ برخي ثبات نفس رحماني را عامل اين هماني مي‌دانند. برخي ديگر عين ثابت را که آن هم نامتبدل است، باعث اين هماني در تجدد امثال مي‌دانند اما ديدگاه سوم جوهريت تنزل يافته از نفس رحماني در هر شيء را عامل اين هماني در تجدد امثال مي‌داند. در اين نوشتار پس از بررسي و تحليل هر سه نظريه، ديدگاه سوم پذيرفته مي‌شود.