جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين مقاله، با عنوان «مطالعه تطبيقي عالم پس از مرگ در دين اسلام و زردتشت»، به اين موضوع مي‏پردازد كه دنياي پس از مرگ، حيات (جاودانگي) يا ممات (مرگ ابدي) است. در اين پژوهش، محور اصلي بحث، «زندگي شخص پس از مرگ» مي باشد. براين اساس، سؤال اصلي پژوهش اين است كه فرجام انسان در دو دين اسلام و زرتشت چيست؟ در صورت حيات و جاودانگي، چگونه خواهد بود؟ يافته هاي پژوهش حاكي از اين است كه فرجام انسان پس از مرگ در دو دين، با اندكي تفاوت، «جاودانگي» و «زندگي» است. پس از بررسي جهان و انسان مزديسنا، به سرنوشت روان از اين منظر پرداخته شده است. در اسلام نيز جاودانگي روح، نفس و همچنين، مراتب نفس و خلود مورد بررسي و پژوهش قرار گرفته است. «خلود» واژه اي است كه در قرآن به كار رفته، و به معناي «ابديت» است. كاربرد قرآني و اسلامي، اين بحث را تحت عنوان «خلود نفس» ياد كرده است

در آئين هندو، براي به دست آوردن ديدگاه و يا حكمي، راهي بسيار دشوار را بايد طي كرد؛ زيرا ابتدا بايد به متون مقدس اين آئين، كه خود از كثرت و تنوعي شگرف برخوردارند، مراجعه و سپس، به مكتب هاي فلسفي و مهمي كه در ذيل اين آئين ساخته و پرداخته شده اند، رجوع كرد. سرانجام، رجوع به ديدگاه انديشمندان، مصلحان و افراد تأثيرگذار در اين آئين ضروري است. پس از طي اين مسير، محقق بايد با بيان تنوع ديدگاه موجود در اين آئين، اعلان كند كه يافتة او، به چه دوره از ادوار آئين هندو نظر دارد؛ از كدام متن مقدس به دست آمده؛ چه مكتب فلسفي اي از آن حمايت مي كند و چه افراد شاخصي آن را تأييد مي كنند. به طور قطع اين مسير بسيار دشوار و مطلب به دست آمده نيز فاقد پذيرش همگاني است. اين نوشتار، بر آن است به اجمال، به اين منابع نظر افکند و تحليلي راجع به آنها ارائه دهد.

عمل و تحليل عرفاني آن، يكي از مهم ترين مسائل مورد بررسي در اغلب سنت هاي ديني و عرفاني است. اين مسئله در بسياري از منابع دين اسلام، اعم از فقهي، اخلاقي و عرفاني، به عنوان يك موضوع عرفاني قابل ملاحظه است. در آيين هندو نيز عمل در براهمنه ها و پورانه ها و بهگود گيتا مورد تأكيد است. در دو متن حديقةالحقيقه و بهگودگيتا، عمل و انجام تكاليف ديني تبلوري ويژه يافته و از آن به عنوان يكي از بديل هاي طريق رستگاري تعبير شده است. در اين پژوهش، خدا آدمي را براي عمل خلق كرده است؛ بخصوص التزام به اعمال شرعي در همه مراحل سلوك براي همه لازم و ضروري است. تا آنجا كه مي تواند صفات آدمي را تغيير دهد. در حديقه اهل عمل، بر اساس امكان وجودي و اغراض مختلف، متفاوت عمل مي كنند. درحاليكه در بهگود گيتا عمل انسان ها بر اساس گونه ها (كيفيّات ازلي) است. به علاوه، انسان ها بر اساس طبقات مختلف اجتماعي، هريك اعمال و تكاليف خاص خود را دارند. اين نوشتار به بررسي و مقايسه چيستي عمل و ابعاد مختلف آن در دو متن حديقةالحقيقه و بهگودگيتا مي پردازد. يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه حديقة الحقيقه و بهگودگيتا، با تفسير خود از حقيقت عمل، الگويي از عرفان عمل گرا و سلوك معنوي را نشان مي دهند كه مانع اشتغال دنيايي انسان معاصر نيست. افزون بر اين، برخلاف تلقي نادرست از عمل و عمل گرايي و نتايج سوء آن در جهان معاصر، حديقه و بهگودگيتا براي نيل آدمي به شکوفايي معنوي، بر اصالت عمل و انجام تكاليف ديني، اصرار مي ورزند.

«ملكوت»، از واژه هايي است كه هم در قرآن و هم در اناجيل به كار رفته است. در اسلام، تفاسير متعددي از «ملكوت» به چشم مي خورد. تفاسيري مانند پادشاهي عظيم، عرش، عجايب آسمان‏ها و زمين، خزائن. در اين ميان، ملكوت همواره در تفاسير عرفاني قرآن كريم، عالمي ماورايي و باطن عالم است. شهود آن، با شناخت اسماء فعل الهي و شناخت توحيد همراه است. وصول به آن، با اعمال ارادي، فيض و هدايت به امر پروردگار ممكن است. همچنين وصول به ملكوت، با تغيير درجات نفس منطبق بر مراتب وجود همراه است. در حوزة مسيحيت نيز تفاسير متعددي از ملكوت، مانند پادشاهي مسيح در آخرالزمان و پادشاهي خدا ارائه شده است. اما در عرفان مسيحيت شرقي، «ملكوت» امري دروني است كه با شهود و اتحاد با خدا و تثليث ارتباط مي يابد. براي وصول به آن، وجود اعمال نيك ارادي انسان، با همكاري فيض روح القدس لازم است و نفس انسان بايد با فيض الهي تغيير كند تا آمادة حضور در ملكوت گردد.

اين مقاله درصدد بررسي مسئلة خدا و تفسير وجودشناختي او در مكتب «ودانته» مي باشد. اين مكتب، مهم ترين و عميق ترين مكتب فلسفي ـ عرفاني آيين هندو است كه مبتني بر آخرين قسمت هاي «وده ها»، به عنوان مقدس ترين متون آيين هندو تلقي مي شود. گرچه در سرودهاي آغازين وده ها، سخن از ستايش خدايان است، اما در سرودهاي پاياني، خداي يگانه حضور مي يابد و گويي خدايان ديگر، جلوة اين خداي واحد بودند. مكتب ودانته نيز بر آخرين بخش هاي وده ها، كه گرايش به توحيد در آن آشكار است، مبتني شده است. متفكران اين مكتب، تفاسير متعددي در بارة خدا و مسئله وحدت وجود ارائه كرده اند كه مهم ترين اين تفاسير، از سوي شنكره و رامانوجه ارائه شده است. شنكره مكتب «ادويته ودانته»، يعني عدم ثنويت مطلق را پايه گذاري و هرگونه دوگانگي ميان انسان و خدا را نفي كرده، و به وحدت وجود مطلق معتقد شد. در مقابل، رامانوجه عدم ثنويت را تعديل كرد كه به اين ديدگاه، آيين عدم ثنويت تعديل شده يا «وِيْشيْشته دِويته» مي گويند. رامانوجه، تمايز ميان انسان و خدا را پذيرفت و از وحدت وجود مطلق فاصله گرفت. به نظرية رامانوجه، «نظرية وحدت مُكيَّف» مي گويند.

از جمله اقسام انسان شناسي، انسان شناسي ديني است كه با تكيه بر متون مقدس اديان، به بررسي ابعاد و سرشت انساني مي پردازد. با توجه به تأثيرپذيري انكار ناپذير مسيحيت از آموزه هاي پولس، اين مقاله تلاش دارد با مراجعه مستقيم به نامه هاي پولس در عهد جديد و همچنين با توجه به شواهد تاريخي، ديدگاه او درباره چندگانگي ساحت وجودي انسان را واكاوي نمايد. بر اساس نتايج اين تحقيق، مي توان گفت: پولس به غير از جسم، ساحت ديگري نيز براي انسان قائل است كه بر خلاف جسم، مانا و ماندگار است و داراي آثار مختلف و متنوعي است. همچنين با اينكه پولس در بعضي عبارات خود بين نفس و روح تفكيك قائل شده است، اما ساير نوشته هاي وي، تمايز جوهري ميان اين دو را تأييد نمي كند. اين اسامي مختلف، صرفاً به كاربردهاي مختلف ساحت غيرجسماني اشاره دارند و دليلي بر مجزا بودن آنها در دست نيست.

يكي از آموزه هاي مهم دين اسلام و مسيحيت، دعوت به همگرايي و نهي از تفرقه و جدايي بين پيروان آنهاست. علي رغم توصيه ها و هشدارهايي در اين باره در متون مقدس اين دو دين، فرقه هايي در بستر آنها شكل گرفتند. مسئلۀ مهم در تحليل و بررسي اين فرقه ها، علت افتراق و انگيزه و ويژگي هاي عاملان آن است. اين پژوهش با رويكرد مقايسه اي و به روش توصيفي ـ تحليلي، به مسئلۀ افتراق ديني و ويژگي هاي عاملان آن در قرآن و عهد جديد مي پردازد. هر دو متن مقدس، نسبت به اختلاف و افتراق ميان پيروان، هشدار مي دهند. عهد جديد در اين زمينه فقط دربارۀ پيروان عيسي مسيح صحبت مي كند. ولي قرآن كريم، از افتراق و تفرقه ميان امت ها و پيروان پيامبران پيشين نيز خبر مي دهد. هر دو متن مقدس در توصيف عاملان افتراق، از ضعف معنوي و رذيلت هاي اخلاقي آنان سخن مي گويند. قرآن كريم از واژۀ «بغي» استفاده مي كند. عهد جديد نيز آنها را بندۀ اميال و خواسته هاي نفساني خود و فاقد بلوغ معنوي مي داند. توجه و تأكيد متون مقدس اسلام و مسيحيت بر اين موضوع، بيانگر اهميت و جايگاه تربيت معنوي و اخلاقي دين داران، در پيشگيري از اختلاف و تفرقه در دين است.

اقتباس قرآن از عهدين، مهم ترين نظرية مصادر قرآن و داراي شهرت و پذيرش زيادي در ميان خاورشناسان است. مهم ترين مستند آن، آموزه هاي مشترك دو كتاب است. براين اساس، كه وحياني بودن قرآن و نبوت پيامبر اسلام را نفي مي كند، آن حضرت بسياري از آموزه هاي عهدين را از طريق برخي افراد و گروه هاي يهودي و مسيحي فراگرفته است. هدف اين پژوهش، نقدِ نسبتاً جامع نظريه اقتباس و دفاع از وحياني بودن قرآن است. نگارنده تلاش دارد با بررسي تطبيقي و تأكيد بر برخي تفاوت هاي مهم محتوايي و زباني ميان آموزه هاي مشترك قرآن و عهدين، اقتباسي بودن قرآن را رد كند. وجود گزارش هاي سه گانه متضاد، متناقض و متباين جزئي، در روايت هاي تاريخي مشترك، وجود گزارش هاي متغاير و نيز تفاوت جوهري در سبك و ساختار بياني آن دو، فقدان تناقض هاي دروني عهدين در قرآن، از جمله اين تفاوت هاي مهم است. وجود منبع مشترك وحياني براي دو كتاب، سكوت يا مسلمان شدن گروهي از علماي يهود و نصارا، انتقاد شديد قرآن از يهوديان و مسيحيان، ناسازگاري اقتباس كردن با شخصيت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله وسلم، تحدي و مبارزه طلبي قرآن و تأكيد بر وحياني بودن خويش و وجود شأن نزول هاي متعدد براي آيات قرآن، دلايل ديگر نقد نظريه اقتباس قرآن مي باشد.