جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از میان آثار مرحوم فلاطوری، اسلام‌شناس و متخصص فلسفه و کلام، کتاب دگرگونی بنیادی فلسفۀ یونان در برخورد با شیوۀ اندیشۀ اسلامی، یکی از جدی‌ترین و تأثیرگذارترین آن‌هاست که در سال 1352به زبان آلمانی، به قصد احراز کرسی استادی رشتۀ فلسفه به دانشگاه کلن ارائه شده‌است. روش مؤلف در این کتاب تطبیقی ـ مقایسه‌ای است. او در صدد است تا ثابت کند که بر خلاف عقیدۀ رایج، بنیاد فلسفۀ اسلامی صرفاً ارسطویی نیست بلکه حاصل برخورد دو جهان‌بینیِ کاملاً متفاوت، یعنی جهان‌بینی حاکم بر فلسفه و علوم یونانی (از پیش‌سقراطیان تا فیلوپونس) از یک‌سو و جهان‌بینی اعتقادی برخاسته از قرآن و علوم قرآنی (در قالب فلسفۀ اسلامی) از سوی دیگر است. مرحوم فلاطوری می‌گوید فلسفۀ یونانی در بدو ورود به جهان اسلام و به ویژه تفکر ایرانی ‌ـ اسلامی تغییر شکل یافته و به تدریج (و نه به طور دفعی) متحول شده‌است. یعنی بر خلاف آن‌چه که گفته می‌شود فلسفۀ فارابی، ابن‌سینا، و دیگر فیلسوفان مسلمان ریشه در فلسفۀ ارسطویی دارد، مؤلف کتاب تلاش می‌کند تا خطوط اساسی ساختار اندیشۀ یونانی بررسی و تفاوت آن را با شاکلۀ اندیشه قرآنی برشمارد و در پایان نتیجه می‌گیرد: شیوۀ اندیشۀ اسلامی، فلسفۀ یونانی فراگرفته را به گونه‌ای تغییر شکل داده که بعدها نام «فلسفۀ اسلامی» به خود گرفته‌است.

رضا داوری اردکانی از چهره‌های مهم اندیشه در ایران، در روزگار ماست. وجهی از این اهمیت را مخالفان هم نمی‌توانند تأیید نکنند. او یکی از طرف‌های بسیاری از مناقشات و مباحثات فکری و قلمی، به‌ویژه پس از انقلاب، بوده‌است و اندیشه‌هایش حتی برای تندروترین مخالفان، آن اندازه اهمیت داشته که در نقد و نفی آن‌ها بکوشند. این وجه عینی اهمیت اوست و این وجه ربطی به ذهنیات این و آن ندارد تا با رأی و نظر و تصور این و آن، از آن کاسته یا بر آن افزوده شود. اگر کسی همین اندازه اهمیت عینی در تاریخ اندیشۀ سرزمین و فرهنگی داشته باشد شناخت بهتر و دقیق‌تر او لازم است. چه رسد به این‌که این همۀ ماجرا نباشد و نفس اندیشه‌های آن فرد نیز واجد ظرافت‌ها و ظرفیت‌هایی باشد که به کار دیگر اندیشمندان بیاید و بتواند برای نسل‌های بعد به یادگار بماند و محل رجوع و بررسی و ارزیابی آن‌ها باشد.

نگاه ایران، سرزمین اشراق، به‌آرامی، به سمت سهروردی دوخته می‌شود. این امر را می‌توان از اقبال مخاطبان به اثری از استاد دکتر کریم مجتهدی، که در این‌جا مورد معرفی و نقد قرار می‌گیرد، و نیز به ترجمۀ مجلد دوم از مجموعۀ «اسلام در سرزمین ایران»، اثر هانری کربن، با عنوان سهروردی و افلاطونیان ایران که بنده ترجمه کرده‌ام، به‌گونه‌ای ملموس درک کرد. نکات برجستۀ اثر دکتر کریم مجتهدی، به‌لحاظ روشی، بهره‌گیری از قوۀ خیال در بازسازی اندیشه و تاریخ، به‌لحاظ انسان‌شناختی، معرفی «انسان سالک» به‌مثابۀ انسان اشراقی، به‌لحاظ کلیت ساختار نظری، توجه به قصص رمزی، و به‌لحاظ تاریخی، تأمل در باب منابع حکمت اشراق است. با این حال، نقدهایی هم از زوایای مختلف بر اثر دکتر مجتهدی وارد است، که کوشیده‌ایم تصوری اجمالی از برخی از آن‌ها به دست دهیم.

استاد حسین عشاقی اصفهانی در کتاب گام‌های پسین در فلسفۀ برین به نقد حکمت متعالیۀ صدرایی پرداخته است. نقد حکمت متعالیه این بار نه به نفع حکمت مشائی که با چرخشی به سوی مبانی عرفان نظری صورت پذیرفته‌است. مؤلف بر آن ‌است تا کار ناتمام ملاصدرا در بنیان نهادن فلسفه مبتنی بر وحدت تشکیکی وجود را با بنیان نهادن فلسفه‌ای مبتنی بر وحدت شخصیه غیر تشکیکی به آخر برساند. از دیدگاه مولف، فلسفه‌های رایج بر پایه دو اندیشه باطل و فاقد برهان پی‌ریزی شده‌اند که عبارت‌اند از تکثر هستی و حکم‌پذیری آن. وی بر وحدت حقیقت هستی و حکم ناپذیری آن استدلال کرده و معتقد است از آن‌جا که وجود بماهو وجود حکم‌پذیر نیست، نمی‌تواند موضوع فلسفه باشد. از این رو وجود بماهو ظاهر را موضوع حکمت پیشنهادی خود قرار داده‌است. مهمترین نقطۀ قوت کتاب آن است که محتوای آن عمدتاً از تراوش‌های فکری مؤلف تشکیل شده و از همین رو حقیقتاً شایستگی عنوان پژوهش را دارد. ضعف ویرایشی و فقدان جمع‌بندی در پایان فصول از نقاط ضعف این اثر است.

نوشتار پیش‌رو نقدی بر جلد نخست از کتاب تاریخ اندیشه‌های دین اثر میرچا الیاده است که نسخه اصلی آن در سه جلد و به زبان فرانسوی در طول سال‌های 1976 تا 1983 نوشته شده‌است. الیاده در جلد نخست کتابش به بررسی تاریخ اندیشه‌های دینی از عصر حجرتا اسرار الئوسیس پرداخته، در جلد دوم این تاریخ را از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت ادامه داده و در جلد سوم از حضرت محمد(ص) تا عصر اصلاحات را مورد مداقه قرار داده‌است. ترجمه انگلیسی کتاب در حدود دو سال پس از چاپ هر جلد از کتاب به پایان رسیده‌است. جلدهای اول و دوم آن توسط مترجم نام آشنای آثار الیاده، «ویلارد آر. تراسک» به زبان انگلیسی برگشته و جلد سوم کتاب با همکاری«اَلف هیلتابایتل» و «دیانا اپوستولوس ـ کاپادونا» ترجمه شده‌است. گفتنی است که پروفسور «اَلف هیلتابایتل» استاد مطالعات دینی، تاریخی و علوم انسانی در دانشگاه جورج واشنگنتن است. ترجمه این کتاب به‌تازگی توسط استاد بهزاد سالکی در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه به‌طبع رسیده‌است. کتابی که به‌قطع از منابع مهم اهالی دین‌پژوهی و اسطوره‌شناسی است و جا دارد که آن‌را مورد توجه جدی‌تری قرار دهیم لذا اگر این بازنگری بخواهد حق مطلب را به‌جای آورد، باید دست‌کم به سه بخش تقسیم شود. نخست، دربارۀ شخص میرچا الیاده و نظریاتش در دین‌‌پژوهی و اسطوره‌شناسی؛ دوم، دربارۀ این کتاب خاص و تمرکز بر جلد نخست از این سه‌گانه و سوم، درباره نحوه ترجمه فارسی کتاب.

هدف از این مقاله کوتاه این نیست که به محتوای کتاب هستی و نیستی بپردازیم یا آن را نقد و بررسی کنیم. این کار ـ به دلیل گستردگی و تنوع مباحث ـ نه ممکن است و ـ به دلیل جزئیات و تحلیلات فراوان ـ مطلوب هم نیست. قصد ما صرفاً این است که خواننده را متوجه ارزش و اهمیت این اثر فلسفی کلاسیک سازیم تا به سراغ آن برود و با جدیت به مطالعه آن بپردازد؛ زیرا غافل ماندن از مباحث بسیار جالب و جذاب این اثر برای اهل فلسفه به‌هیچ‌وجه روا نیست. به‌ویژه آن‌که در این اثر مسائلی مطرح می‌شود که امروزه نیز همچنان بخشی از مهمترین مسائل ما و زندگی ما هستند. البته برخی اهل فلسفه گمان می‌کنند که فلسفه سارتر از کارافتاده‌است. اما آنان سخت در اشتباه‌اند؛ زیرا کمتر مسئله‌ای در این کتاب وجود دارد که امروزه نیز برای ما هم مسئله نباشد. این مطلب علاوه بر آن است که برخی نظریات سارتر و نتایج فلسفه او همچنان پاسخ‌هایی خوب و کارآمد برای مسائل انسانی تلقی می‌شوند. همین یک مطلب کافی است تا آن را یک فلسفه کاملاً زنده به‌شمار آوریم. لذا فلسفه سارتر به‌طور عام و هستی و نیستی به‌طور خاص را باید جدی گرفت و به سراغ آن رفت.

شاید یکی از مهمترین نتایج برآمده از برخورد میان غرب و عرب، آگاهی عرب از تفاوت بسیارش با دیگری است. عرب در این برخورد به ناتوانی خویش در برابر غرب پی‌می‌برد. این شوک شدید، سخن دربارۀ سنت و مدرنیته، اصالت و معاصر بودن را در میان فرهیختگان و روشن‌اندیشان عرب مطرح ساخت. پس از آن و از گذر برخورد با چنین مفاهیمی گرایشات و جریان‌های مختلفی پدید آمد، برخی سنت‌گرا و برخی تجددخواه نامیده شدند.در این میان گروهی به واکاوان سنت معروف شدند. این گروه از اندیشمندان عرب از دهۀ هشتم سده بیستم با تسلط بیشتر به متدهای غربی، به شکل منصفانه‌تر و روشمندتر با موضوع سنت و مفاهیم برآمده از آن برخورد کردند و به پژوهش دربارۀ آن‌ها پرداختند که شهرۀ شهرشان محمد عابد جابری اندیشمند مغربی است.

تخریب محیط زیست تبدیل به یکی از بزرگترین چالش‌های دنیای معاصر شده است. بخش اعظم پژوهش‌ها به حوزۀ اخلاق و فقه محیط زیست اختصاص دارد. سید حسین‌ نصر نخستین متفکر مسلمان ایرانی است که به پژوهش در حوزۀ الهیات محیط زیست پرداخته است. سیدمصطفی محقق‌داماد نیز دومین محققی است که به‌طور تخصصی به این موضوع پرداخته است و اثر مهم وی، کتابی است که در این مقاله به نقد و تحلیل آن می‌پردازیم با عنوان الهیات محیط زیست. یکی از دلایل ارزشمندی فراوان این اثر آن است که دانشمند و محققی حوزوی که هم زمان حکیم و حقوقدان است، به این موضوع بذل توجه نموده است. مهم‌ترین نوآوری کتاب بخش مربوط به فقه محیط زیست است. می‌توان دیدگاه مؤلف را تأکیدی بر دیدگاه نصر دانست؛ با این تفاوت که دیدگاه قرآنی و حقوقی نیز لحاظ شده؛ دیگر آن که نصر پایبند به سنت‌گرایی است و مؤلف رویکرد صدرایی دارد. در این مقاله به تحلیل و ارزیابی کتاب می‌پردازیم و ضمن توصیف مزایا به بیان اشکالات صوری یا محتوایی آن می‌پردازیم.