جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این نوشتار، تبیین مبانی تعلیم‌وتربیت از دیدگاه حضرت آیت‌الله جوادی حفظه‌الله است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌های ایشان را دربارۀ مهم‌ترین مبانی تعلیم‌وتربیت گردآوری و تحلیل کنیم. باتوجه‌به گستردگی مباحثِ مبانی تعلیم‌وتربیت، ناگزیر از گزینش برخی مبانی بودیم؛ یعنی مبانی معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی. بخش مبانی معرفت‌شناختی دربارۀ چند مبنا ازجمله حداکثری بودن دین و شمول آن نسبت به حوزۀ تعلیم‌وتربیت، اعتبار یافته های عقل و معتبر بودن داده های علوم انسانی تجربی است. بخش مبانی انسان‌شناختی نیز دربارۀ دوبعدی بودن انسان، حی متأله بودن انسان، کرامت انسان و خلافت الهی است. جامعیت علمی استاد ازیک‌طرف، توجه به مسائل نوظهور در حوزه‌های مختلف ازجمله تربیت ازطرف‌دیگر و موضع‌گیری در حیطه‌های متنوع مرتبط با مبانی تعلیم‌وتربیت، زمینۀ مساعدی را برای گردآوری، تنظیم مبانی و مسائل تربیتی و طراحی نظام تربیتی از دیدگاه ایشان فراهم کرده است.

روش تأویل براساس حکمت متعالیه، ویژگی‌های خاصی دارد. این روش وقتی برای فهم پدیده‌های اجتماعی به‌کار می‌رود، توصیفی عمیق از آنها عرضه می‌کند. هدف این نوشتار صورت‌بندی روش تأویل براساس حکمت متعالیه و با تأکید بر آراء آیت الله جوادی آملی است. در این مقاله پس از اشاره به مبانی و مراحل روش تأویل براساس حکمت متعالیه، به تبیین "تأویل وجودی" و "تأویل مفهومی" پرداخته و دو مرحلۀ "خرق حجاب" و "بازگشت به اصل" برای رسیدن به چهره باطنی پدیده‌ها بیان می‌شود. یافته‌های این پژوهش چنین است: «دانشمند علوم اجتماعی با به‌کارگیری این روش پس از خرق حجاب‌های فهم پدیدۀ اجتماعی، به اصل و چهرۀ باطنی آنها که همان نماد و نشانه بودن است می‌رسد»؛ «چهرۀ باطنی پدیده‌های اجتماعی، نشانه‌ها و نمادهایی هستند که اسما و صفات الهی را در صحنۀ اجتماعات انسانی و روابط حاکم بر آنها نشان می‌دهند»؛ نتیجه اینکه، فهم پدیده‌های اجتماعی، اعم از حقیقی و اعتباری، جز در پرتو فهم اسماء الهیِ حاکم بر آن‌ها امکان‌پذیر نیست.

در این مقاله چهار دیدگاه را دربارۀ کیهان از اندیشه‌های روزگارِ باورهای اساطیری، روزگار پیدایش فلسفه در یونان باستان، منظومۀ ماندگار بطلمیوس در قرون وسطا و پیدایی علم جدید از یافته‌های نیکولاس کوزایی، کپرنیک، کپلر و گالیله بازجسته‌ایم و دلالت‌های اسطوره‌شناختی آن‌ها را در شش محور ارتباط خدا و کیهان، حیات انسان و جهان، انس انسان با کیهان و حیرتش از آن، گفت وشنود انسان با کیهان، طول و عرض کیهان و سرانجام رابطۀ علم و تجربۀ زیسته تبیین کرده‌ایم. ما بر حتمی بودن تأثیرات متافیزیکی و اسطوره‌شناختی هر نظریۀ علمی تأکید کرده‌ایم و با شواهد تاریخی نشان داده‌ایم این تأثیرات تابع اراده یا آیین و جهان‌بینی نظریه‌پرداز نیست.

از نظر ریچارد تیلور مفهوم «بی‌‌معنایی» دشواری کمتری نسبت به مفهوم «معناداری» دارد. به همین دلیل او ابتدا به تعریف زندگی بی‌‌معنا، که بهترین نمونۀ آن افسانۀ باستانی سیسوفوس است، می‌‌پردازد و سپس از طریق مقایسه زندگی بامعنا را تعریف می‌‌کند. وی زندگی بی‌‌معنا را زندگی بیهوده می‌‌داند که مطلقاً هیچ حاصلی ندارد. بنابراین، زندگی بامعنا زندگی هدفمند خواهد بود. اما اگر هدف زندگی صرفاً خود زندگی باشد و انسان به فعالیت‌‌های تکراری بپردازد که به آن‌ها علاقه‌‌ای ندارد، زندگی او معنایی نخواهد داشت. همچنین اگر انسان به اهداف خود برسد و سپس به استراحت بپردازد و از نتیجۀ کارهایش لذت ببرد دچار ملال بی‌‌پایان می‌شود و زندگی‌‌اش بی‌‌معنا خواهد شد. تیلور نتیجه می‌‌گیرد که معنای زندگی عبارت است از انجام فعالیت‌‌هایی که اراده و علاقۀ ما به آن‌ها تعلق گرفته است. معنای زندگی چیزی جز ارضای امیال‌مان نیست. از این رو، معنای زندگی از درون ما نشأت می‌‌گیرد نه از بیرون.

مهم‎ترین مسائل دانش فلسفۀ حق عبارت‌اند از: مفهوم حق، انواع حق، صاحبان حق و منشأ حق. این مقاله با روش عقلی و کتابخانه‌ای می‌خواهد اندیشۀ آیت‌الله جوادی آملی را دربارۀ این مسائل از آثار مکتوبشان استخراج کند. گزاره‎های زیر خلاصۀ اندیشۀ وی دراین‌باره است: 1. مفهوم حق (موضوع دانش فلسفۀ حق) مفهومی فلسفی است؛ 2. حق می‎تواند اساس چهار تقسیم قرار گیرد: منشأ؛ صاحب؛ تلازم یا عدم‎تلازم با تکلیف مقابل یا مجامع؛ قابلیت و عدم‎قابلیت انتقال از صاحب حق؛ 3. همۀ موجودات می‎توانند صاحب حق باشند؛ 4. خاستگاه همۀ حق‎ها خدای متعال است.

مسئلۀ اساسی پژوهش حاضر پاسخ‌گویی به این پرسش است که ازنظر فلسفۀ اسلامی، امتداد و بسط فلسفه به علومِ ناظر به زندگی چگونه رخ می‌دهد و فلسفه چگونه در تولید و تولد نظریه‌های علمی نقش‌آفرینی می‌کند. این مقاله می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی،‌ ضمن بازخوانی آن دسته از مباحث فلسفۀ اسلامی (با توجه ویژه به تقریر آیت‌الله جوادی آملی) دربارۀ رابطۀ فلسفه و علوم، ابتدا مهم‌ترین ابعادِ دیدگاه فلسفۀ اسلامی را دربارۀ رابطۀ فلسفه و علوم توصیف کند و سپس با تحلیل منطقی نکته‌های این دیدگاه، دلالت‌ها، ظرفیت‌ها و افق‌گشایی‌های آن را دربارۀ چگونگی امتداد فلسفه به علوم آورده‌ایم. ملاک تمایز در علوم، موضوع فلسفه و موضوع علوم و نسبت آن‌ها با یکدیگر، جایگاه موضوع، مبادی و مسائل در علوم و نسبت آن‌ها با یکدیگر از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ اسلامی‌اند که چهارچوب نظری مناسبی برای بررسی چگونگی امتداد فلسفه به علوم فراهم می‌کنند که در بخش «بازخوانی» به آن‌ها توجه کرده‌ایم. در بخش پایانی نیز مهم‌ترین دلالت‌ها و ظرفیت‌های این بازخوانی برای چگونگی نقش‌آفرینی فلسفه در تولید و تولد نظریه‌های علمی در قالب پنج اصل بنیادین آمده‌اند که ازجملۀ آن‌ها می‌توان به نقش فلسفه در تأمین مقدمات برای اثبات برخی مسائل علمی، تأکید بر اشراف دانشمند بر مبادی فلسفی دانش خود، نقش این اشراف در تعمیق نظری و تدقیق استدلالی نظریه‌ها و همچنین تفسیر صحیحی از اصطلاح «فلسفۀ مضاف» و منطبق بر مبانی فلسفۀ اسلامی اشاره کرد.