جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تامس کوهن نظریه اى موسوم به نظریه پارادایم هاى علمى ارائه مى کند که، برخلاف اسلاف پوزیتیویست و نگتیویست خود، به نحو جدّى و تعیین کننده اى برخاسته و مأخوذ از عمل عالمان در تاریخ علم است. در این مقاله کوشیده ام سه کار انجام دهم. اوّل اینکه نشان داده ام چگونه کوهن در مطالعه تاریخ علم دچار نوعى تغییر گشتالتى مى شود. دوّم اینکه نگرش گشتالتى را تشریح کرده نشان داده ام چگونه این نگرش نقش مهمى در نظریه کوهن ایفا مى کند. و بالاخره، سعى کرده ام نشان بدهم که چگونه تغییرات گشتالتى، پارادایم هاى قبل و بعد از یک انقلاب علمى را قیاس ناپذیر مى کند.

تز سنجش ناپذیرى علمى از زمان ارائه ى آن توسط کوهن و فایرابند، تزى ضدواقع گرایانه انگاشته شده است. در این مقاله استدلال مى گردد که این تز از زمان ارائه ى آن تا به حال دست خوش تحولاتى بوده است و تنسیق آخرى که کوهن از آن ارائه مى نماید منافاتى با واقع گرایى علمى ندارد. این که چگونه مرجع یک واژه ى علمى مشخص مى گردد محل مناقشه ى فلاسفه بوده است. در این مقاله از نظریه اى براى ارجاع دفاع مى گردد که متضمن تلائم تز سنجش ناپذیرى و واقع گرایى علمى باشد.

این مقاله بعد از مرورى کوتاه به زندگى ایمره لاکاتوش، به طرح و معرفى نظریه ى معقولیت وى مى پردازد. لاکاتوش روش شناسى را به مثابه یک نظریه ى معقولیت مى داند. بنابراین روش شناسىِ معرفت علمىِ وى، نظریه اى براى معقولیت معرفت علمى محسوب مى شود. بعد از بررسى اجمالى مفهوم معقولیت، مرورى تاریخى به زمینه ها و چگونگى نهادینه شدن «معقولیت معرفت علمى» و نقش روش هاى علم در تحقق این امر داشته و سپس به اختصار به علل تقلیل اهمیت معقولیت معرفت علمى پرداخته مى شود. لاکاتوش که دیدگاه نامعقول گرایى و شک گرایى را به دیده ى خوف و هراس مى نگرد، درصدد تدوین نظریه ى معقولیتى است که مشکلات روش شناسى هاى قبلى را نداشته باشد و به شک گرایى منجر نشود. او روش شناسى اش را به گونه اى تدوین مى کند که از یکسو نگاهى به تاریخ علم داشته باشد و از سوى دیگر، راهى براى پیشرفت علم بگشاید. او روش شناسى برنامه هاى پژوهش علمى را بسط مى دهد که در این جا به اختصار به همراه مبانى پاپرى این روش شناسى، ساختار، اجزا و ویژگى هاى آن و هم چنین ملاک هاى ترجیح نظریات و برنامه هاى پژوهشى به رقبایشان مورد بررسى قرار مى گیرد. لاکاتوش تلاش مى کند با ارائه ى ملاک هاى دقیق براى ارزیابى نظریات و برنامه هاى پژوهشى، نظریه ى معقولیتِ بى عیب و نقصى ارائه دهد. او براى ارزیابى روش شناسى ها، یک فرارَوش شناسى ارائه مى دهد که براساس آن، سایر نظریات معقولیت یا روش شناسى ها را ارزیابى کند. او در نهایت به این نتیجه مى رسد که روش شناسى برنامه هاى پژوهشى علمىِ وى برترین روش شناسى موجود است و مى تواند ما را از خطر شک گرایى برهاند

«علوم تجربى» به چه نحوى بر «تجربه» مبتنى و متکى است و چه چیزى پیوند میان آن دو را فراهم مى سازد؟ آیا استقرا بین علم و تجربه پیوند برقرار مى کند یا امرى دیگر؟ آیا تجربه قادر به «اثبات» نظریه ها مى باشد؟ اگر نمى باشد، پس چه موضعى را مى تواند در مقابل آنها اتخاذ کند؟ در فرآیند نیل به نظریه هایى که مقبول دانشمندان واقع شده اند و در حوزه ى علم وارد مى شوند، تجربه و «مشاهده» چه نقشى را بر دوش مى کشد؟ آیا تجربه در مقام وضع و دست یابى[1] نظریه هاى علمى وارد عمل مى شود یا در مقام نقد و ارزیابى[2] آنها؟ تا چه حد مى توان به احکامى که با توجه به تجربه صادر مى شوند یقین حاصل نمود؟ خلاصه این که، «مبناى تجربى»[3] نظریه هاى علمى کدام است و از چه استحکامى برخوردار است؟ در این مقاله مى خواهیم بر اساس روش شناسى علم پاپر، به این پرسش ها پاسخ گوییم و مبانى وى را در مواضع فوق آشکار سازیم; سپس آنها را با توجه به اهدافى که از پذیرش آنها دنبال مى شود و پیامدهایشان، مورد نقد و بررسى قرار دهیم.

کارل پاپر بر آن بود تا برداشتى از فعالیت علمى، به عنوان جستوجویى معقول براى دست یابى به حقیقت درباره ى طبیعت ارائه دهد که به هیچ عنوان متکى بر استقرا نباشد. از نظر او تحقیقات علمى تماماً مبتنى بر استنتاجات قیاسى است و دانشمندان هیچ گاه در گزینش نظریات به حمایت استقرایى متوسل نمى شوند. به عقیده ى پاپر موضع دانشمندان در مقابل نظریاتشان، موضع نقد و ابطال است، نه تأیید و اثبات; به طورى که با پذیرش صدق جملات مشاهدتى و مقصر دانستن نظریات مورد آزمون در مقابل سایر فرضیات کمکى، براى شکست در پیش بینى ها، سعى در ابطال نظریات علمى دارند و نظریات باقى مانده نظریاتى هستند که به حقیقت نزدیک ترند. در این زمینه اعتراضاتى بر پاپر وارد شده است که بنابر آنها روش شناسى ابطال گرایانه سرانجامى جز شک گرایى در پى نخواهد داشت. این مقاله بر آن است که اولا نشان دهد که نتیجه ى فوق در سایه ى برداشت سنّتى از مفهوم معرفت حاصل مى شود و ثانیاً، با یک برداشت وثاقت گرایانه از مفهوم معرفت و قرائتى وثاقت گرایانه از ابطال گرایى، مى توان از برخى ایرادات پرهیز نمود.