جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دغدغه‌های فیلسوفان در مباحث علم‌النفس فلسفی سعادت انسان است. فارابی در آثار خود مباحث گوناگون فلسفی را با محوریت سعادت انسان مطرح کرده است. از نظر فارابی، نفس ناطقه انسان با ادراک معقولات به مرتبه عقل بالفعل و سپس عقل مستفاد می‌رسد و از این طریق موجودی مجرد می‌شود که بدون بدن مادی نیز می‌تواند باقی و زنده بماند. سعادت انسان همین مجرد شدن از ماده و پیوستن به معقولات (عقول مجرد)‌ است. از آن‌جا که عموم انسان‌ها نه می‌توانند حقیقت این نحوۀ از وجود را دریابند و نه می‌دانند که راه رسیدن به آن چگونه است،لازم است به وسیلۀ کسانی که با کمک وحی الاهی و با دیدۀ حکمت به درک این حقایق نائل آمده‌اند، یعنی به مدد انبیاء ارشاد و هدایت شوند. در این مقاله به بررسی نقش دین در سعادت انسان از دیدگاه فارابی پرداخته شده است.

نظریۀ جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقاء بودنِ نفس نظریه‏ای است که نه‌تنها به چگونگی پیدایش نفس انسان اشاره دارد، بلکه به ماهیت نفس نیز اشاره دارد. ملا‌صدرا از مسیر اصول بدیع فلسفه خود و به‌ویژه حرکت جوهری به نظریه‌‌ای راه می‌‌یابد که ماهیت نفس آدمی را در پیدایش موجودی جسمانی می‌‌داند. این نفس جسمانی با حرکت جوهری‌‌ مراتب پایین وجود را پشت سر می‌‌گذارد تا به مرتبۀ بالای وجود که تجرّد نفس است، برسد. این نظریه افزون بر این‌که از اصول عام حکمت متعالیه بهره می‌گیرد، اصول خاص خود را دارد که شناخت آنها فرایند اثبات این نظریه در دستگاه فلسفی ملا‌صدرا را ملموس‌‌تر می‌‌کند.

یکی از مراتب حیات انسان، حیاتی است که در عالم ماده تحقق می‌یابد. انسان در این مرحله بر اساس حرکت جوهری دائما تحولات ذاتی می‌یابد و به تدریج به سمت بالفعل شدن حرکت می‌کند. از دیدگاه دینی، فلسفی و عرفانی حیات انسان محدود به همین حیات مادی نیست، بلکه به وسیله مرگ حیات او در عوالم مافوق ادامه می‌یابد. از جملۀ این عوالم، که در امتداد عالم ماده است عالم مثال یا برزخ است که حیات برزخی در این عالم تحقق می‌یابد. در این مقاله، از منظر فلسفی و دینی به بررسی و تحلیل امکان و چگونگی تحولات ذاتی و استکمال وجودی انسان در عالم برزخ پرداخته شده است. بی‌شک امکان استکمال وجودی انسان در عالم برزخ نتایجی را در پی خواهد داشت که از جملۀ آنها می‌توان به استکمال مجانین و کسانی که در ابتدای طفولیت می‌میرند، وجود اختیار در عالم برزخ، زمان‌مند بودن عالم برزخ و... اشاره کرد.

در این مقاله دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی دربارۀ نفس و بدن نقل و بررسی می‌شود، در این راستا ضمن اشاره به مباحثی همچون معنا و حقیقت روح و نفس و تفاوت آن دو، راه شناخت و معرفت روح، اقسام روح و نفس، نیازمندی نفس به بدن و نقش روح و نفس در حقیقت انسان، به مراحل و چگونگی شکل‌گیری و خلقت انسان (موجود مرکب از روح و بدن)،‌ جوهر اصلی وجود انسان (طینت روح و بدن)، خلقت روح و نقش آن پیش از بدن (عالم ارواح)، خلقت بدن و ترکیب روح و بدن (عالم ذرّ)، جریان روح و بدن در اصلاب ارحام، نفس و بدن در رحم مادر، نفس و روح در دنیا، نفس و روح در برزخ، نفس و روح در قیامت و بهشت و جهنم پرداخته می‌شود.

این مقاله به بررسی مسئلۀ وحدت نفس و روح یا دوگانگی آن دو می‌پردازد، از این‌رو، با توجه به حجم کمتر و نیز اعتبار بیشتر آیات - در مقایسه با روایات - ابتدا، به اجمال، به آیات مربوط به نفس و روح اشاره شده تا ضمن آشنایی با ادبیات موضوع، امکان طرح فرضیه تحقیق فراهم شود. فرضیه حاصل از مطالعات اولیه وحدت نفس و روح است که شواهد این فرضیه با مراجعه تفصیلی به روایات و نیز با مراجعۀ دیگربار به آیات شریفه استخراج گردید و برای اتقان بیشتر بحث، دیدگاه گروهی از مفسرین نیز در زمینه مورد بحث استخراج گردید. حاصل بحث گرد‌آوری پنج دسته شواهد دال بر وحدت روح و نفس از منظر اسلام است. با این توضیح که روح به صرف بعد غیر مادی انسان اشاره دارد‌‌؛ اما نفس به همراهی این بعد غیر مادی با بدن و ورود به دنیا اشاره دارد. در عین حال این سخن به معنای وحدت کامل نفس و روح نیست.

ملا شمسا گیلانی(حکیم مشائی سدۀ یازدهم) نفس را روحانیة‌الحدوث و روحانیة‌البقا دانسته و با انگیزۀ دفاع از معارف دینی، به مخالفت با نظریۀ حدوث جسمانی نفس برخاسته است. پاسخ ملاصدرا به اشکالات بر تمایز میان روح و نفس و تمایزنهادن میان نفوس کملین ونفوس غیرکملین مبتنی است. هرچند این تمایز نهادن به ملاصدراکمک می‌کند تا از روایاتی که دربارۀ ارواح کملین وارد شده است پاسخ دهد، اما او همیشه به این تمایز پای‌بند نبوده است. ملا‌محمد صادق اردستانی(حکیم سدۀ دوازدهم) - از منتقدین جدّی نظریۀ ملاصدرا در باب حدوث جسمانی نفس- بر این باور است که قول به حدوث نه با تجرّد نفس سازگار است و نه با بقاء آن. دراین مقاله - پس از طرح اشکالات ملاشمسا گیلانی و ملاصادق اردستانی- ضمن دفاع از نظریۀ ملاصدرا، به تبیین نحوۀ سازگاری این نظریه با آموزه‌های دینی پرداخته می‌شود.

در این مقاله نشان می‌دهیم که معاد جسمانی از دیدگاه ابنسینا آموزه‌ای خردگریز است؛ یعنی اثبات عقلی آن ممکن نیست و تنها باید آن را از طریق نقلی - که خود در نهایت مورد تأیید عقل است - پذیرفت. البته، ابن سینا معاد روحانی را به‌لحاظ عقلی قابل اثبات می‌داند؛ از نظر او ذات نفس، عقل است که مجرد بوده و دیگر قوا به دلیل تحققشان از ناحیه تعلق نفس به بدن بهعنوان امری مادی، غیر مجرد‌اند. از آن‌جا که قوّه عقل مجرد است و بعد از مرگ بدن باقی می‌ماند، می‌توان تبیینی فلسفی از لذات و آلام آن ارائه کرد. در نتیجه، معاد روحانی لذات و آلام قوّه عقل است که از ملکات حسنه و رذیله سرچشمه می‌گیرد. اما با توجه به این‌که قوای نباتی و حیوانی در بدن تحقق دارند، با جدایی نفس از بدن نابود شده و از این‌رو، ارائۀ تبیین فلسفی از لذات و آلام آنها - در نظام فلسفی ابن سینا- میسور نیست. در نتیجه، اثبات عقلی معاد جسمانی امکان ندارد. به نظر می‌رسد، این تواضع عقلی بهتر از تلاش‌های ناموفق برای اثبات عقلی معاد جسمانی است.

در میان مسائل انسان‌شناختی، مسئلۀ ماهیت و ساحت‌های وجودی انسان در مقایسه با دیگر مباحث، اهمیت بیشتری دارد. در این مقاله دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی، متکلم برجستۀ شیعه در قرن چهارم، دربارۀ ماهیت و ساحت‌های وجودی انسان بررسی شده و تأثیر نوع نگاه وی در تبیین برخی آموزه‌های دینی مرتبط با مرگ و معاد همچون حقیقت مرگ، عالم برزخ و عذاب قبر، علم و آگاهی مردگان و کیفیت معاد نشان داده خواهد شد.