جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاعدۀ مهمی در فلسفۀ اسلامی وجود دارد: هر امری که در زمان حادث شود نیازمند به ماده است. رویکرد ابن سینا و ملاصدرا در سازگارساختن نظریه‌شان - در حوزۀ نفس - با این قاعده، کاملاً متفاوت است. از آن‌جا که ابن‌سینا نفس را حادث مجرد می‏داند و نسبت امر مجرد با همۀ امور زمانی یکسان است، او به ناچار حصول مزاج خاص در بدن را موجب ترجیح حدوث نفسی بر نفس دیگر دانسته که مشکلات بزرگی برای وی به بار آورده است. از جملۀ این مشکلات، حصول استعداد امری مجرّد در امری مادی است. ملاصدرا با لحاظ این اشکال و با توجه به مبانی خاص فلسفی که در حوزۀ اصالت وجود و تشکیک در وجود و به تبع آنها حرکت جوهری دارد توانسته است نفس را در حین حدوث، امری جسمانی بداند و از این معضل و مشکلات دیگری که نظریۀ حدوث روحانی با آن مواجه است رهایی یابد.

کیفیت بقاء نفس در دستگاه فلسفی ملاصدرا شکل منحصر به فردی دارد. به‌گونه‏ای که تنها برای برهانی‌کردن اصل معاد به‌کار نمی‏رود، بلکه افزون بر آن تحلیل قابل قبولی از بقاء هویت بدن و نفس در جهان دیگر - برای تبیین آموزۀ معاد جسمانی- پیش رو می‏گذارد. او در این راستا بسیاری از اصول فلسفی خود از جمله چگونگی حدوث نفس، ترکیب اتحادی نفس و بدن، حرکت جوهری در وجود انسان و چگونگی رابطۀ نفس و بدن را در ارائه تبیینی جامع از بقاء نفس به‌کار می‏گیرد و نه تنها برهانی عقلی بر بقاء نفس ارائه می‏کند، بلکه از چگونگی رابطه سیال نفس و بدن نیز بر بقاء نفس استفاده می‏کند. آن‌چنان‌که از مجموع اصول و عبارات او برمی‏آید نفسی که او بقاء آن را ثابت می‏کند نه تنها شامل تمامی مراتب نفس، بلکه حتی شامل بدن انسان به عنوان مرتبه نازله نفس نیز می‏شود. از همین‌رو به نظر می‏رسد او توانسته با استفاده از تحلیل چگونگی بقاء نفس، آموزۀ معاد جسمانی را برهانی کند.

در این مقاله، ابتدا دیدگاه نوخاسته‌گرایی علّی دربارۀ ویژگی‌ها به عنوان بدیلی برای تحویل‌گرایی مطرح می‌‌شود. سپس، نشان داده می‌‌شود که ویژگی آگاهی کیفی واجد شاخصه‌های ویژگی‌های نوخاسته است. در ادامه، دیدگاه نوخاسته‌گرایی جوهری تبیین می‌‌شود و سه نسخه از این دیدگاه از یک‌دیگر تمیز داده می‌‌شوند. در بخش پایانی، نسبت چهار نسخه ذکر شده از نوخاسته‌گرایی با آموزه‌های زندگی پس از مرگ در حالت‌های متجسد و نامتجسد بررسی می‌‌شود و شرایط لازم برای سازگاری این دیدگاه‌ها با آموزه‌های مذکور استخراج می‌‌شوند.

برخی حکیمان مسلمان، همچون ابن سینا معاد جسمانی را به لحاظ فلسفی اثبات‌ناپذیر انگاشته و از همین‌رو تنها به قول صادق مصدّق تمسک کرده‌اند، اما ملاصدرا - حکیم بلندآوازه و نواندیش فلسفۀ اسلامی - بر اساس اصول و مبانی خاصی چون، اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و ... در اثبات و تبیین فلسفی، آموزۀ معاد جسمانی که در متون دینی بر‌ آن تأکید شده است، راهی نو پیموده است. در این مقاله، ضمن اشاره‌ای گذرا به دیدگاه‌های مختلف در باب حقیقت انسان و چگونگی رابطۀ نفس و بدن، و همچنین دیدگاه‌های مطرح‌شده در باب معاد - چه در کلام حکما و چه در متون دینی- به تبیین اصول و مبانی دقیق و ژرف‌نگرانه ملاصدرا در اثبات معاد جسمانی پرداخته می‌شود.

می‌توان ملاصدرا را پیشرو در طریقی دانست که با روشی مبتنی بر عقل و شریعت و شهود به بررسی فلسفی آموزه‌های دینی و از جمله معاد جسمانی پرداخته است. مدعای اصلی ملاصدرا در زمینه معاد جسمانی آن است که انسان موجود در این دنیا همان انسان محشور در آخرت است. او برای اثبات این ادعا اصول چندگانه‌ای ارائه کرده است. پرسش اصلی پیش روی ملاصدرا این‌همانی نفس و بدن است. در نظر او، انسان به بدنی وابسته به نفس که قیام صدوری به نفس دارد در آخرت محشور خواهد شد و از آن‌جا که این بدن و نفس در طی حرکتی واحد از حقیقت مادی خود به تجرد سیر کرده‌اند، وحدت آنها در تمامی اطوار حفظ شده است و بدن محشور در آخرت با بدن دنیوی نه مثلیت، بلکه عینیت دارد. در این مقاله به بررسی اصول و مبانی فلسفه صدرائی در باب تبیین معاد جسمانی پرداخته می‌شود.

الاهیات تمدنی را می‌‌توان به دو مفهوم به‌کار برد: نگرش الاهیاتی به مقولات تمدنی، و نگاه تمدنی به موضوعات الاهیاتی. این مقاله، بسط این دو معنا از الاهیات تمدنی است تا در نخستین گام، مفهوم نگرش الاهیاتی به مقولات تمدنی را بررسی کرده و معنای این تعبیر (الاهیات تمدنی) را بنابر اصطلاح قدیم و جدید از الاهیات روشن نماید. آنگاه در گام دیگر امکان نگرش تمدنی به امور الاهیاتی و نمونه‌های ممکن آن (همچون غیب، امید، قربانی و غیره) را در الاهیات اسلامی مورد تأمل قرار دهد تا از این رهگذر راهی متفاوت برای اندیشه دربارۀ بنیادها و ظرفیت‌های دین اسلام در صورت‌‌بندی تمدن اسلامی ارائه نماید.