جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«پدیدارشناسی دین» یکی از مطرح‌ترین و پرکاربردترین رویکردها در مطالعات دین است. بنابراین، شناخت ویژگی‌ها و مؤلفه‌های جوهری این رویکرد برای دین‌پژوهان اهمیت زیادی دارد. ممکن است تصور بر این باشد که پدیدارشناسی دین چیزی جز کاربستِ رویکرد پدیدارشناسی فلسفی در فهم دین نیست. اما آیا این رویکرد در تمام ویژگی‌ها و در ذاتِ خود، عیناً با پدیدارشناسی در مفهوم فلسفی مشارک است؟ یا در آن باید به جست‌وجوی ویژگی‌ها و جوهری متفاوت بود؟ و آیا هر عیب و هنری که برای پدیدارشناسی فلسفی صادق باشد بر پدیدارشناسی دین نیز صدق می‌کند؟ این نوشتار پس از توصیف و تبیین ویژگی‌های پدیدارشناسی، کوشیده است مؤلفه‌ها و ویژگی‌های رویکرد پدیدارشناسی دین را شناسایی کند تا از آن میان، جوهری‌ترین مؤلفة این رویکرد را استنباط کند و نسبت آن را با رویکرد پدیدارشناسی فلسفی معلوم سازد. حاصل این جستار بجز آشکار کردن نسبت این دو، شناخت و تبیین برخی از مؤلفه‌ها و ویژگی‌های اختصاصی و متمایز پدیدارشناسی دین است‌ که خود می‌تواند به استفادة درست از رویکردی که چاره‌ای از به‌کارگیری آن در بسیاری از پژوهش‌های دینی نیست، مدد رساند.

نخستین گام در کارآمدی و ثمربخشی هر مطالعه و پژوهش، شناخت مبادی تصوری و تصدیقی، به‌ویژه مبانی روش­شناختی آن، است. فلسفة تطبیقی نیز به‌عنوان روی‌آوردی نوپا در پژوهش‌های فلسفی، روش‌شناسی خاصی دارد که باید آن را کشف کرد و در مطالعات فلسفی تطبیقی به کار بست. شاید بتوان سخنرانی سال 1353 هانری کربن در دانشگاه تهران را نخستین بحث جدّی دربارة فلسفة تطبیقی در ایران دانست. کربن در این سخنرانی، بر اساس دیدگاه خاص خود از حکمت اشراقی و با نقد تاریخ‌گرایی، تلاش کرد ماهیت فلسفة تطبیقی را آشکار ساخته، روشی کارآمد و غیرسلیقه‌ای برای آن ارائه نماید. او بر اساس روش پدیدارشناسی فلسفی هوسرل، دربارة فلسفة تطبیقی تأمّل کرد و آن را یگانه روش مطالعات فلسفی تطبیقی معرفی نمود. مقالة حاضر با هدف تبیین دیدگاه کربن دربارة روش‌شناسی فلسفة تطبیقی با استفاده از مبانی و آموزه‌های پدیدارشناسی هوسرل و عمدتاً بر اساس متن سخنرانی مزبور و بررسی و نقد آن به قدر میسور به رشتة تحریر درآمده است.

این مقاله به بررسی ارتباط بین بنیان‌های فلسفی سه پارادایم اصلی تحقیق، یعنی تفسیری، علمی و انتقادی می‌پردازد. هدف اصلی این است که رابطة متقابل معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و روش‌شناسی این سه پارادایم مورد بررسی قرار گیرد. همچنین برخی از فرضیات اساسی تحقیق بررسی شود. چیستی دانش و راه‌های کشف آن، امری ذهنی است. با توجه به مباحث مطرح‌شده، پارادایم علمی به دنبال تعمیم پارادایم تفسیری به دنبال درک، و پارادایم انتقادی به دنبال آزادی‌بخشی است. درک فرضیات فلسفی، که زیربنای هریک از این پارادایم‌هاست و نحوة ظهور این فرضیات در روش‌شناسی و روش‌های مورد استفاده در تحقیق، به فهم، واکاوی و کاربرد بهتر تحقیق موردنظر کمک می‌کند.

هدف این نوشتار، واکاوی عوامل بازدارندة پژوهش در نظام آموزشی حوزه و اولویت‌بندی راهکارهای برون‌رفت از آن، بر اساس دیدگاه طلبه‌های سطح سه و چهار حوزة علمیة قم است. روش این پژوهش توصیفی ـ پیمایشی است و جامعة آماری آن شامل طلبه‌های سطح سه و چهارحوزة علمیة قم بود که شمار 260 نفر از آنان به شیوۀ تصادفی ساده به‌عنوان گروه نمونة آماری انتخاب شدند. داده‌های موردنیاز با پرسشنامه‌ای محقق‌ساخته و با پایایی 87/0 بر مبنای مقیاس درجه‌بندی پنج سطحی لیکرت و آرایش رتبه‌ای جمع‌آوری شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها علاوه بر روش‌های توصیفی، از آمار استنباطی درحد آزمون «Z» یک‌گروهی و تحلیل واریانس یک‌راهة «F» استفاده شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد‌ که به‌ترتیب، عوامل مربوط به سیاست‌گذاری نظام تحقیقاتی، فرهنگی، فردی (فنی و تخصصی)، اداری ـ ساختاری، نحوة ارائة خدمات پژوهشی و انگیزشی، نقش بازدارندگی دارند و تفاوت میزان شدت بازدارندگی عوامل گوناگون مطالعه‌شده نیز معنا‌دار است. ایجاد نظام تشویق آثار منتشرشده، باز‌نگری نظام ارزیابی فعالیت‌های تحقیقاتی، افزایش نشریه‌های تخصصی و آموزش و ارتقای توانمندی‌های علمی و عملی در زمینة پژوهش، به‌ترتیب، از مهم‌ترین و اولویت‌دارترین راهکارهای برون‌رفت شمرده می‌شوند.

در عرصة پژوهش، محققان برای بررسی دیدگاه‌های افراد در پژوهش‌های پیمایشی و انواع پژوهش‌های کیفی، از مصاحبه استفاده می‌کنند. با طرح انتقادات دربارة به‌کارگیری رویکرد کمیّ ‌در تحقیقات تربیتی و گسترش توجه به پژوهش‌های کیفی و پژوهش‌های تلفیقی، به مصاحبه بیش از پیش توجه شده است. به‌کارگیری مصاحبه به منظور دستیابی به نتایجی که از قابلیت اعتماد مناسبی برخوردار باشد، نیازمند آشنایی با روش‌های انجام مصاحبه و داشتن مهارت در تجزیه و تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از این طریق است. مقالة حاضر به معرفی روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌های مصاحبه شامل تحلیل کمّی، ساختاری و تفسیری پرداخته است. در تحلیل کمی‌متن نوشتاری مصاحبه‌ها رمزگذاری و شمارش می‌شود و با استفاده از روش‌های آماری تحلیل می‌گردد. در تحلیل ساختاری متن نوشتاری، بر حسب تعداد واژه‌ها، اصطلاحات و مفاهیم و میزان تکرار آنها شمارش و تحلیل می‌شود. در تحلیل تفسیری، پژوهشگر در‌صدد است تا پیام‌های نهفته در متن نوشتاری مصاحبه را آشکار سازد و براساس آن، نظریة از قبل تعیین‌شده‌ای را توسعه دهد یا نظریة زمینه‌ای را ارائه دهد

تحقیق تجربی متضمن تعمیم‌پذیری است، اما تعمیم‌پذیری صرفاً به تعمیم‌های آماری محدود نمی‌شود. به هر روی، تعمیم‌پذیری گام نهایی در فرایند تحقیقات کمّی و کیفی است. در خصوص نوع و شیوة تعمیم‌پذیری در تحقیقات کیفی، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. یکی از رویکردها «تعمیم‌پذیری طبیعت‌گرایانه» است؛ فرایندی که طی آن تعمیم‌پذیری بر مبنای شباهت صورت می‌گیرد؛ شباهتی که با دیگر افراد، محیط‌ها، زمان‌ها و زمینه‌ها وجود دارد. یکی دیگر از انواع تعمیم‌پذیری که به تحقیقات کیفی مربوط می‌شود، تعمیم‌پذیری ارتباطی است. در این‌باره، سؤال این است که چه کسی تصمیم می‌گیرد که نتایج تحقیق قابل تعمیم می‌باشد. در ‌این زمینه، ممکن است محقق و خوانندة تحقیق با یکدیگر تعامل داشته باشند. نوع دیگری از تعمیم‌پذیری، که در اینجا بیشتر مورد تأکید است، «تعمیم‌پذیری متعادل» است. این تعمیم‌پذیری در مقابل «تعمیم‌پذیری تام» قرار دارد. ویلیامز معتقد است: این نوع تعمیم‌پذیری در تحقیقات کیفی بیشتر صورت می‌گیرد. ازاین‌رو، می‌توان گفت: این نوع تعمیم‌پذیری اجتناب‌ناپذیر است. داعیة تعمیم‌پذیری متعادل این است که آنچه در یک مکان یا زمان صادق است بر زمان و مکان دیگری هم صدق می‌کند. این نوع تعمیم‌پذیری در پی آن نیست که گزاره‌های جامعه‌شناختی را به یک دورة طولانی یا فرهنگ‌های دیگر تعمیم دهد. ازاین‌رو، محقق بر اساس موارد خاصی که موجود است، دست به استنتاج می‌زند تا ویژگی‌های جامعه بزرگ‌تر را درک نماید. از‌این‌رو، تعمیم‌دادن اجتناب‌ناپذیر، مطلوب و ممکن است.