جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مشکلاتی که در تاریخ صدر اسلام با آن مواجه بوده و هستیم اختلاف بین مواضع شخصیتهای اسلامی میباشد. اختلافاتی که در برخی موارد، جهان اسلام را دچار جنگهای داخلی همچون جنگ جمل کرده است. دلیل جنگها میتواند نوع برداشت امت از عناوین ومناصب اسلامی باشد که به تبع بازتاب خاص خود را در شکل گیری جریانهای اجتماعی به همراه داشته است. «أمّ المؤمنین» یکی از همین عناوین است که در برداشت معنایی آن، از جمله؛ بالاصالة بودن و یا بالعرض بودن برای «زوجات النبی»، اختلاف بین علما و پیرو آن گسست در امت ایجاد نموده است. با توجه به قرآنی بودن کاربست آن به جاست در بستر تفاسیر قرآن در فریقین، موضوع بررسی شود. به نظر میرسد کاربرد «أمّ المؤمنین» فضیلتی نیست که بتواند به صورت مطلق و بدون قید، همراه سازی امت را در پی داشته باشد. و پیرو آن نمی توان هر نوع خواسته وتصمیم همسران پیامبر اکرم(ص) را به اجابت رساند.

قرآن کریم در جهت آسان‌سازی مفهوم حقیقت آفرینش انسان، زندگی را استعاره‌ای از تجارت دانسته و او را در مسیر معامله‌ای قرار می‌دهد تا با پذیرش مفاد آن، سعادت خویش را تضمین نماید. تجارت و معامله با خداوند در قرآن، با گستره‌ای وسیع‌تر از معنای لغوی آن، با سودی بی‌شمار، پایدار و ابدی مطرح گردیده و از انسانی که در پی لذت‌های دنیوی است، می‌خواهد تا با باور و ایمان به وقوع معاد و سنجش، اجر اعمال خود را در آن دنیا نقد نماید. این مقاله که بر روش توصیفی- تحلیلی استوار است به کارکرد عقل انسان در تحلیل انتزاع عقل او برای پذیرش معاملۀ خداوند با انسان که از تعامل با مقولۀ ایمان به وعده‌های الهی به دست می‌آید، پرداخته است. نتیجۀ حاصله آن ‌است که با وجود تفاوت‌های ذاتی میان معاملات انسانی و الهی، منطق و انتزاع عقلی انسانِ مؤمن، سود و زیان را در ارتباط با پروردگار و ایمان به او و باور به وقوع معاد و سنجشی دقیق، معنا می‌نماید. در این نگاشتِ ذهنی از معاملۀ دنیوی به اُخروی، سود قطعی نصیب باورمندان می‌گردد و کافران و مشرکان با توهم زیرکی و ترس از فقدان لذات زودگذر، مغلوب عقل محاسبه‌گر حسی و مادی گشته‌اند.

ترکیب منحصر به فرد «حکمت بالغة» که در قرآن کریم تنها یک بار به کار رفته است، دو احتمال معنایی دارد؛ به یک معنا، مقصود، «حکمتی تام و کامل» و در معنای دیگر، «حکمتی رسا و بلیغ» است. نوشته پیش رو، این دو احتمال معنایی را در آثار مترجمان و مفسران قرآن کریم پی جویی نموده و سپس با کاوش لغوی در دو جزء ترکیب و نیز درنظر گرفتن ترکیب مشابه و قرآنی «حجة بالغة» و هم چنین سیاق آیه، معنای مقبول خود را ارائه داده است. بر این پایه، مقصود از ترکیب احکمة بالغة»، «معرفتی استوار، بدون خلل و کاستی و در ذات خود کامل و تمام» است. به همین دلیل، اقتضای اثرگذاری بر مخاطبان را دارد و می توان آن را رسا و کارآمد نیز نامید. گفتنی است، مصداق کامل و اتم این حکمت بالغه، «قرآن کریم» و معرفت و انذارهای جای گرفته در آیات آن است.

پژوهش حاضر به بررسی موردی تأثیر پیش‌دانسته‌ها بر تفسیر قرآن کریم و چگونگی شکل‌گیری تفسیرهای مختلف بر اساس پیش‌فرض‌های ذهنی مفسران می‌پردازد. در این تحقیق، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بررسی منابع کتابخانه‌ای، به‌ویژه دیدگاه ابن‌هشام انصاری (م: 739ق) در مورد نوع «ال» در واژه «الْیَوْمَ» در آیۀ اکمال (مائده/3) بررسی می‌شود. مسئله اصلی پژوهش پیش رو بررسی این موضوع است که آیا انتخاب نوع «ال» در «الیوم» توسط ابن‌هشام، تحت تأثیر پیش‌دانسته‌های وی قرار دارد یا نه. در این تحقیق با بررسی منابع تفسیری و نیز مباحث ادبی، و تحلیل نحوی و معنایی این آیه روشن شد که وی در این آیه تحت نأثیر دیدگاه‌های کلامی اهل حدیث، معنای «زائدۀ لازمه» را برای «ال» در لفظ «الیوم» از آیۀ اکمال انتخاب کرده است، انتخابی که به سیاق درونی آیه و انسجام عبارات آن با یکدیگر آسیب می‌زند. همچنین روشن شد که برای استفاده از برداشت‌های تفسیری مفسران، بررسی تأثیرپذیری آنها از پیش‌دانسته‌ها ضروت دارد.

در دوران معاصر، تجربه­گرایی، رشد رویکرد مادی در عرصه­های مختلف را موجب شد که یکی از این عرصه­ها تفسیر قرآن بود. برخی قرآن­پژوهان، با اثرپذیری از رویکرد مادی­گرایانه، به تحلیل مفاهیم غیبی قرآن پرداختند. یکی از مفسرانی که در چنین فضایی به تفسیر قرآن پرداخت، محمدتقی شریعتی می­­باشد. برخی، با استناد به پاره­ای از نظرات وی، گفته­اند که ایشان مفاهیم غیبی قرآن را به امور مادی تأویل کرده است. بنابراین، با توجه به چالش­های فکری و عقیدتی این رویکرد در جوامع اسلامی، به ویژه ایران، همچنین با توجه به نقش زیربنایی مفاهیم غیبی در سعادت انسان، باید درک درستی از آن مفاهیم داشته باشیم و دیدگاه محمد تقی شریعتی را به عنوان شخصیتی اثرگذار در دوران معاصر ارزیابی کنیم.پژوهش پیش‎‌رو درصدد است با روش توصیفی- تحلیلی، انگارة رویکرد مادی به مفاهیم غیبی قرآن را در تفسیر نوین بررسی نماید. طبق یافته­های تحقیق، تطبیق مادی با مبانی معرفت­شناختی، هستی­شناختی و انسان­شناختی وی سازگار است و از جنبة تفسیری نیز زیاده‌روی در رویکرد علمی و تفسیر علمی خارج از ضابطه، از زمینه­های رویکرد مادی به مفاهیم غیبی قرآن به­ شمار می­رود؛ به طوری که در بیان اعجاز علمی قرآن، علم تجربی را به محدودة مسایل غیبی وارد می‌کند و این زیاده‌روی در رویکرد علمی، گاهی سبب می‌شود در راستای تفسیر علمی برای نفی مفاهیم غیبی، به زبان عرفی استناد کند و گاهی نیز در همین راستا، زبان عرفی را نادیده بگیرد.

امدادهای خارق‌العاده الهی به مؤمنان یک آموزۀ توحیدی است که گسترش کرونا و تعطیلی اماکن مذهبی، آن را دچار چالش کرد. این پژوهش درصدد است تا با روش توصیفی – تحلیلی، و مستند به امدادهای خارق‌العاده الهی در قرآن، و بیان اهداف و زمینه‎های تحقق آنها، به این سؤال پاسخ دهد که چرا هنگام همه‌گیری کرونا، امداد خارق‌العاده الهی روی نداد؟ خداوند اکثر قریب به اتفاق پدیده‌های جهان مادی را بر اساس علل و اسباب عادی ایجاد و اداره می‌کند و امداد خارق‌العاده الهی یک استثناست که تنها با «وجود مصلحت الهی» و «عدم تامین آن از راه علل و اسباب عادی» اتفاق می‎افتد. دفاع از موجودیت پیامبران و گروه مؤمنان با هدف حفظ و استمرار دعوت و دین توحیدی، اثبات برگزیدگی الهیِ کسی و نشان دادن رحمت ویژه الهی به مومنانِ صالح و نیکوکار با اجابت دعای آنها، سه هدف برجسته امدادهای خارق‌العاده الهی است. همچنین، ناممکن بودن تأمین این اهداف از راه علل و اسباب عادی از شرایط مهم تحقق آنهاست؛ بنابراین، انتظار تحقق امدادهای خارق‌العاده الهی در بحران‌هایی مانند همه‌گیری کرونا درست نیست؛ زیرا اولاً کرونا و پدیده‌هایی مانند آن، موجودیت جامعه مومنان و دین خدا را تهدید نمی‌کند و ثانیاً مبارزه با کرونا و مانند آن از راه علل و اسباب عادی امکان دارد.

جان ونزبرو گونه های تکلم خداوند با بشر را مبتنی بر گمانه زنی ها و شیوه تحلیل ادبی خود درباره تفسیر آیه « وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیم» (شوری، ۵۱)، تبیین می کند. او با بررسی کلیدواژگان «وحی»، «حجاب» و «ارسال رسول» (یُرْسِلَ رَسُولًا) در این آیه و کاربردهای آن ها در سایر آیات، درصدد اقتباس قرآن از عهدین برمی آید. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیلی - انتقادی، فرضیات وی ارزیابی می شود. برآیند پژوهش، تبیین و نشان دادن کاستیهای نظرات این قرآن پژوه آمریکایی و استاد دانشگاه لندن در: تکلم خدا در هر سه قسم وحی، عدم ترادف وحی و ارسال، کاربردهای گوناگون حجاب در قرآن و تمایز این کاربردها با عهدین، عدم دلالت «القی» بر وحی الهی یا الهام شیطانی و... است.

تفسیر علمی به عنوان یکی از روش‌های تفسیری در عصر حاضر همگام با پیشرفت علم و فنّاوری رشد چشمگیری نسبت به گذشته داشته است به گونه‌ای برخی اندیشمندان در تفسیر آیات علمی قرآن نگاشته‌های مستقل دارند. زغلول راغب محمد نجار مصری، یکی از اندیشمندان معاصر است که تحقیقات گسترده در حیطه تفسیر علمی قرآن انجام داده است. این پژوهش بر آن است تا با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای مبانی تفسیر علمی از دیدگاه این اندیشمند را استخراج کند. همسویی کتاب تشریع و تکوین اینکه اشارات قرآن در زمینه هستی‌شناسی تماماً همگرا با قوانین الهی در هستی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نجار هشت مبنا را به عنوان تفسیر علمی برگزیده است: همسانی کتاب تشریع با کتاب تکوین، ماهیّت هدایتی و علمی قرآن، سازگاری عقل و علم در اسلام، جاودانگی قرآن در پرتو اعجاز علمی و بیانی قرآن، فهم بهتر آیات در پرتو تفسیر علمی، روشنگری قرآن در مباحث ناپیدای علم، اعتماد به قوانین علمی قطعی و بررسی نظریات و فرضیات علمی و التزام برعدم تطبیق مطالب غیرعلمی با تصور علمی بودن بر قرآن

خلقت نوری پیامبر(ص) پیش ازهمه مخلوقات از معارف ثابت شده‌ای است که در روایات متعددی در کتاب های حدیثی معتبر نقل شده است. از طرفی خداوند می فرماید:« وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدى ‏(ضحی،7)، که با توجه به تقابل «ضال» و «هدی» و معنای ظاهری ضلالت یعنی گمراهی، که تاریکیست با نور بودن آن حضرت شبهه ناسازگاری پیش می‌آید. مقاله پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی به منظور رفع این شبهه، ابتدا به نقل این روایات از کتب معتبر روایی پرداخته، سپس واژه «ضال» و «هدی» را از دیدگاه اهل لغت تبیین و ثابت نموده است که با توجه به رویکردهای صحیح تفسیری کاربرد واژه «ضال» دراین آیه با نور بودن آن حضرت در روایات خلقت نوری تنافی ندارد، چرا که در تفسیر روایی «ضال»به معنای گم گشته، و ناشناخته آمده، افزون بر آن با توجه به رویکرد قرآنی و کلامی، هدایت و ضلالت مراتبی دارد و هر مرتبه ای از هدایت نسبت به مراتب بالاتر آن می-تواند ضلالت محسوب شود، از این رو ضلالت در این آیه با روایات خلقت نوری که مرتبه پایینی از هدایت الهی نسبت به آن حضرت را مطرح کرده هیچ گونه تنافی ندارد.

یوری روبین، از اسلام شناسان غربی، کتاب ها و مقاله های متعددی پیرامون اسلام آغازین با تاکید بر قرآن، تفسیر قرآن و سیره و حدیث در مدخل دائره المعارف قرآن لایدن به چاپ رسانده است. یکی از مقاله های ایشان «نکاتی در تفسیر نخستین آیات سوره علق »ست. روبین در این مقاله نوشته است، آیه اول سوره علق به معنای تشویق پیامبر به خواندن قرآن، رواج پیدا کرده است و همین امر باعث شده تا تفسیر ابو عبیده، مفسر قدیمی تر که معتقد است این آیه پیامبر را تشویق به ستایش خداوند کرده است؛ به فراموشی سپرده شود. وی برای اثبات ادعای، به آیات و روایاتی در مورد این آیه، به تفاسیر متقدمین استناد کرده است. نگارنده در این مقاله با روش تحلیلی انتقادی در ضمن گزارش دیدگاه روبین، به نقد آن پرداخته و مقاله وی را از جهت محتوایی، منبعی و روشی نقد کرده و بر صحت نداشتن آنها اقامه دلیل کرده است و تفسیر رایج را مناسب ترین تفسیر یافته است.