جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ازشناسی مبانی قرآن‌پژوهان از جمله مباحث ضروری در مطالعات قرآنی است که دربردارندۀ نگرش‌ها، روش‌ها و اختصاصات ویژه‌ای است که قرآن‌پژوهان در تبیین آیات وحی به کار بسته‌اند. قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است، در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ (Alfored T Welch) خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد که به عنوان استاد زبان عربی و مطالعات اسلامی شروع به تدریس در «دین تطبیقی» کرد و از سال 1965م. مطالعات خود را به طور ویژه بر روی قرآن متمرکز نمود و مقاله‌هایی در «دایرة المعارف اسلام» و «دایرة المعارف اسلام معاصر آکسفورد» درباره قرآن و تاریخ زندگانی پیامبر اسلام به چاپ رسانده است. برخی از نکات ذکر شده در اثار وی، حاکی از عدم شناخت و اطلاع کافی، نسبت به دین اسلام و قرآن است در واقع او درباره قرآن، دارای پیش‌فرضی خاص است. به علت آنکه دیدگاه و نحوه نگرش او نسبت به قرآن، که اساساً غیراعتقادی بوده است، نظریات او اغلب، سطحی و دور از ژرف­نگری لازم است زیرا وی قرآن را به عنوان یک پدیده مورد بررسی قرار داده و به جای کاوش در حقانیت و درک نورانیت و بهره‌مندی از آن، تنها در حوزۀ مصادر قرآن ورود کرده و وارد حوزۀ محتوایی نشده است. با عنایت به رویکرد کلی مستشرقان در وحیانی نبودن قرآن و تأثیرپذیری آن از فرهنگ زمانه و تحریف قرآن، این موارد از جمله مبانی مشترک بین ولچ و سایر مستشرقان بوده است و برخی از مبانی مختص خود او هم وجود دارد مانند تطور متن و مفاهیم در قرآن و نسخ پذیری آیات قرآن و اقتباس قرآن از کتب آسمانی یهودیان و مسیحیان.

قرآن کریم در بخشی از سورۀ نمل به ماجرای حضرت سلیمان و ملکۀ سبا پرداخته است. در آیۀ 44 این سوره به طراحی خاص صحن قصر حضرت سلیمان اشاره کرده است و اینکه ملکۀ سبا هنگام ورود به این صحن دچار اشتباه شد و تصور کرد که بر آب قدم میگذارد. دلیل این طراحی خاص توسط حضرت سلیمان سوال اصلی این تحقیق است که با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به آیات قرآن به آن پاسخ داده شده است. نظرات مفسران در مورد این آیه در سه دسته قرار میگیرد؛ نخست گروهی که حادثۀ بیان شده در آیه 44 این سوره دربارۀ ورود ملکۀ سبا به صحن قصر را یک معجزه و به دنبال معجزات دیگر حضرت سلیمان برای ایمان آوردن ملکۀ سبا می دانند؛ دوم گروهی که این اقدام را قدرت نمایی و برای نشان دادن برتری حضرت سلیمان دانسته اند؛ و سوم گروهی که این حادثه را طراحی حضرت سلیمان برای دیدن مشخصات جسمانی ملکۀ سبا دانسته اند. این نظرات به صورت کامل نمی تواند آیه را توضیح دهند و با تبیین دیدگاه این تحقیق ضعف تبیین آنها روشن خواهد شد. اما دیدگاهی که با استفاده از تحلیلی روانشناختی در این تحقیق ارائه می شود، کاملاً با استناد به قرآن کریم ارائه شده است و نقاط ضعف سایر نظرات را ندارد. در این تحقیق با تحلیل این آیه و آیات قبلی در مورد این ماجرا مشخص می شود که تفاسیر بیان شده از این آیه قابل دفاع نیستند و در واقع این اقدام حضرت سلیمان دربردارندۀ سبکی روانشناختی برای ایجاد زمینۀ پذیرش حق و ایمان به خدا در ملکۀ سبا بوده است.

این پژوهش برآن است خوانشی جدید از آیات قرآن داشته باشد تا از آن به صلح و اخلاق جهانی برسد. نظریه صلح و اخلاق جهانی در پی جنگ­، تحریم­ها و معضلات جهانی موجود توسط هانس کونگ ارائه شده است. کونگ اعتقاد دارد که، خطا است اگر اسلام را دین جنگ و شمشیر بدانیم و گوهر دینی آن را نادیده بگیریم؛ زیرا تردیدی نیست که اعراب از طریق محمد نبی (ص) به سطح یک دین متعالی اخلاقی رسیدند که باایمان به خدای یگانه و یک اخلاق انسانی بنیادین مبتنی بود که اقتضائات آشکار عدالت و انسانیت برتر را در خود داشت. اسلام در اصل بیشتر مبتنی بر اخلاق بود تا شریعت. در اسلام نیز چیزی شبیه ده فرمان، بنیاد یک اخلاق مشترک انسانی وجود دارد. شکی نیست که محمد (ص) یک پیامبر اصیل و معتبر بود و از برخی جهات به پیامبران بنی‌اسرائیل شبیه و مانند بود. مسلمانان اهمیت زیادی برای این واقعیت قائل‌اند که محمد (ص) به‌مانند عیسی مسیح، که مرکز و هسته‌ی مسیحیت است، مرکز و هسته‌ی اسلام نیست. ازنظر مسلمانان کلام خدا به یک انسان مبدل نشد؛ بلکه کتاب شد و قرآن که کلمه­ی خدا و منسوب خود خداست، مرکز و هسته‌ی اسلام است. به ‌علاوه اسلام دینی است با کتاب بی ‌همتای قران که تورات یهودیان و انجیل مسیحیان را کامل می‌کند و جای آن‌ها را می‌گیرد. ازنظر مسلمانان قرآن کتابی بی‌نظیر، کامل و بسیار معتبر است و به‌ویژه اهل ‌فن آن را با جدیت فرا می‌گیرند و از حفظ قرائت می‌کنند. این پژوهش برآن است که به بررسی وجوه مواد صلح جهانی از نگاه کونگ در قرآن اشاره کند.

مبحث تعادل ادله از قواعد مشترک اصول فقه و علم تفسیر قران است، لیکن اصولیان غالبا از مبحث فوق با عنوان «تعادل و تراجیح» در مباحث فقهی، آن هم صرفا در قلمرو روایات و با عنوان «اخبار علاجیه» بحث نموده‌اند. بیش‌ترین نیاز تفسیر قرآن به قواعد فوق در حوزه غیر آیات الاحکام و در قلمرو شکل­های مختلف تعارض منابع و قراین تفسیری است که عمدتا از منظر پژوهش‌های اصولیان و مفسران شیعه، آن هم به شکل متمرکز و جامع ، مغفول مانده است. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی، تحلیلی و بنیادین نگارش یافته است اساسی‌ترین و کاربردی‌ترین اقسام تعارض مستقر و غیر مستقر بین قراین تفسیری و تعارض در لفظ و کلام واحد را در قالب اقسام سه گانه ذیل بررسی می‌نماییم: 1- اقسام تعارض غیر مستقر بین دو یا چند دلیل تفسیری که منجر به «جمع عرفی» می‌شود و به نوبه خود، اقسام 30 گانه: تعارض بین عام و خاص؛ مطلق و مقید؛ حاکم و محکوم؛ عام و مطلق؛ ظاهر و اظهر؛ نص و ظاهرو... را به خود اختصاص می‌دهد.2- اقسام تعارض مستقر بین دو یا چند دلیل تفسیری که مشتمل بر انواع 35 گانه مطرح شده می‌باشد: تعارض بین قرآن با قرآن؛ روایات با یکدیگر؛ دو دلیل عقلی با یکدیگر؛ دو اجماع با یکدیگر؛ قرآن با روایت؛ قرآن یا روایت با دلیل عقلی ... 3- اساسی‌ترین اقسام تعارض در لفظ یا کلام واحد که «ملحق به باب تعارض ادله تفسیری» محسوب شده و شامل گونه‌های هفت گانه می‌باشد.

روایات تفسیری یکی از منابع مهم فهم قرآن بوده و آسیب شناسی آن ها امری ضروری است. ذهبی در کتاب التفسیر و المفسرون مباحث متعددی را بحث کرده است .از جمله به بررسی آسیب های این دسته از روایات پرداخته است. معرفت نیز درکتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب به نقد دیدگاه ذهبی دراین راستا مبادرت کرده است. جستار پیش رو به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی آسیب های روایات تفاسیر مأثور در نگاه ذهبی و معرفت پرداخته است. نگارنده در تحلیل آسیب های سه گانه به موارد ذیل دست یافته است: معرفت و ذهبی مهم‏ترین اسباب ضعف تفاسیر مأثور را وجود اخبار جعلى بیان کرده اند، اما در منشا و زمان جعل حدیث اختلاف نظر دارند ذهبی بطور ضمنی پیدایش جعل حدیث را بعد شهادت حضرت علی (ع) می‏داند و آن را به شیعه نسبت می‎دهد، اما آقای معرفت آغاز جعل حدیث را زمان معاویه بیان نموده و زمینه های وضع روایات را در زمان پیامبر(ص) دور ذهن نمی‏داند. ذهبى عصر صحابه را ورود اسرائیلیات به حوزه تفسیر دانسته و دلایلی از آیات و روایات را مبنی بر جواز رجوع صحابه به اهل کتاب نقل می‏کند، اما معرفت این دیدگاه را رد کرده و مخاطب آیات مورد نظر ذهبی را مشرکان می‏داند که به اوایل نبوت پیامبر(ص) بر می‏گردد. و برداشت غلط از حدیث «حدثوا عن بنی اسرائیل و لا حرج » علت گسترش اسرائیلیات می‏داند 3. ذهبی حذف سند را مهم‎ترین دلیل اسباب ضعف روایات بیان کرده است معرفت نیز وجود ضعف سند را علل کم‏اعتبارى روایات بیان می‏کند، اما وی برای پذیرش روایت تنها بر سند آن تکیه نکرده است بلکه زمانی که محتوای روایات از آیات رفع ابهام نمایند حتی اگر سند آن قابل پذیرش نباشدحدیث قابل اعتنایی خواهد بود.

«هجرت» «فرار»از وضع موجود نیست بلکه حرکتی به‌سوی جامعه‌ای متعالی‌است که پیوند نزدیک با«تمدن اسلامی» دارد. و در آغاز اسلام، اساسی‌ترین نقش را در پیروزی اسلامی داشت. لذا اهمیّت فوق‌العاده‌ای دارد. زیرا از مؤمنان را از تسلیم در برابر فشار و خفقان محیط باز می‌دارد و عامل صدور اسلام به نقاط مختلف جهان می‌شود. هجرت معنوی یا مکانی است. که اهدافی دارد. گاهی هجرت برای کسب دانش یا به هدف حفظ دین یا برای فرار از ظلم و ظالم یا برای رسیدن به خداوند و زمانی برای فرار از گناه است. این پژوهش با هدف تحلیل دیدگاه مفسران درباره نقش هجرت در گسترش تمدن اسلامی به روش تحلیلی-توصیفی، درپی پاسخ به این پرسش است که: از نگاه مفسران دراسلام هجرت چگونه موجب توسعه تمدن‌ شد؟ نتیجه اینکه: الف) تمدن‌سازی با حضور انسان‌ها میسر است و با هجرت افراد تجمیع می‌شوند. پس هجرت از عوامل اساسی بسترساز برای تمدن اسلامی است. ب) برخی مسلمانان به وضع موجود قانع نیستند لذا برای تحول‌خواهی مهاجرت می‌کنند. و برای تغییرات اساسی هزینه می‌کنند. ج) سفیران فرهنگی مسلمان برای انجام مأموریت دولت اسلامی و یا تبلیغ دین به سرزمین غیر مسلمان مهاجرت می‌کنند. و با اقدامات مسالمت‌آمیز کفار را به ارزشهای دینی متمایل می‌سازند. د) برخی مسلمانان در سرزمین کفر هستند که خواهان مهاجرت به سرزمینهای اسلامی هستند. که باید تمهیداتی برای پذیرش آنها فراهم شود تا افراد هم‌عقیده زیر بیرق اسلام متحد شوند و با تعامل بایکدیگر و با رهبران کاریزما پایه‌های تمدنی قوی پی‌ریزی ‌شود.

مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و جارالله زمخشری در رابطه با «چندبعدی بودن زبان قرآن» و روش های تفسیری آن‌ها در راستای کشف معانی باطنی آیات پرداخته است. علامه طباطبایی ضمن اعتقاد به سبک خاص و منحصر به فرد قرآن کریم که سبب می‌شود معنای آن محدود به ظاهر نبوده، بلکه دارای معانی باطنی عمیق و لایه‌های درونی باشد، به‌عنوان مفسر تلاش نموده تا با روش‌هایی به معانی باطنی کلام خداوند دست یابد. زمخشری نیز هرچند به صورت مستقیم به چندبعدی بودن زبان قرآن اشاره نداشته، اما مراجعه به آثار او نشان می‌دهد که او نیز با روش‌های متعددی در پی گذر از معانی ظاهری آیات و دستیابی به معانی باطنی بوده است. گستردگی روش‌ها و علوم به کار رفته در هر دو تفسیر المیزان و الکشاف، بررسی تمامی آن‌ها را دشوار می‌نماید، تعدادی از این روش‌ها که در پژوهش حاضر بررسی شدند عبارتند از: شرح و تبیین لغات، استفاده از علوم ادبی و بلاغی مانند استعاره، کنایه و تشبیه، استناد به روایات و قرائات متفاوت. با وجود تفاوت‌های جزئی در روش‌های تفسیری المیزان و الکشاف، هر دو مفسر با استفاده نسبی از علوم متفاوت، برای رسیدن به ابعاد وسیع و متفاوت آیات کلام الله تلاش نموده‌اند.

فهم برخی از آیات قرآن به‌واسطه وجود واژگانی که دایره مفهومی و مصداقی آن گسترده است، گاه مشکل می‌نماید. آیه 25 سوره انفال نیز از این دست آیات است که نظرات گوناگون تفسیری پیرامون آن بیان شده است. فراز ابتدایی آیه «وَاتَّقُواْ فِتْنَةً» و نیز «لَّا تُصِیبنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَاصَّةً»، مشتمل بر ابهام‌هایی است که مورد توجه مفسران قرار گرفته است. این پژوهش با هدف روشن کردن معنای آیه و بررسی ابهامات موجود با عنایت به‌آرای تفسیری فریقین به‌روش توصیفی- تحلیلی، سامان یافته است. بررسی‌ها نشان‌گر آن است که: فتنه دارای مفهوم مشترک معنایی و مجموعه­ مصادیق است. که ذیل معنای کلی فتنه است. معنى فتنه قرار دادن طلا در زیر فشار آتش براى خالص کردن و تفکیک سره از ناسره است، پس هر نوع فشار و شدت مانند امتحان، ابتلا، و سختی فتنه است. فتنه در این آیه به‌معنای بلا و امتحانی است که حیطه آن فراگیر است و دو گروه مؤمنان و غیر مؤمنان از جامعه را گرفتار خواهد نمود. این آیه با تأکید بر سکوت و نقش منفعلانه مؤمنان در برخورد با مشکلات و ظلم‌هایی که در جامعه وجود دارد، آنان را از فتنه‌ای که گریبان‌گیرشان خواهد شد، برحذر می‌دارد. راه برون رفت از این فتنه امر به معروف و نهی از منکر است که نشانه حساس بودن افراد جامعه اسلامی به‌حفظ حدود الهی است. فراز انتهایی آیه نیز با تأکید بر شدید العقاب بودن خداوند، انگیزش لازم برای ایفای نقش فعال در جامعه به‌جهت دور ماندن از فتنه را در مخاطب ایجاد می‌نماید.

سیدابوالفضل برقعی یکی از روحانیون شیعی بود که از عقاید شیعی فاصله زیادی گرفت او به انکار امامت و الهی بودن آن که از اصول اساسی اعتقادی شیعه است؛ می‌پردازد علاوه بر امامت بسیاری دیگری از اعتقادات شیعه را نقد و انکار می‌کند او از برخی آیات تفسیرهای ناروایی ارائه می‌دهد. در این نگارش به بررسی دیدگاه‌های اعتقادی تفسیری برقعی درباره شفاعت و صحت‌وسقم آن‌ها می‌پردازیم. روش جمع‌آوری مطالب در این تحقیق کتابخانه‌ای بوده و روش پردازش به آن‌ها توصیفی_تحلیلی است. برقعی درباره شفاعت معنا و مفهوم غلطی ارائه می‌دهد او برای اثبات عقاید از پیش تعیین شده‌اش به برخی آیات توجه می‌کند و برخی آیات دیگر را نادیده می‌گیرد او برداشت‌های شخصی و یا تفسیرهای شخصی از آیات مرتبط با شفاعت مانند آیات استغفار حضرت یعقوب برای فرزندان ارائه می‌دهد و برای این آیه و برداشت شفاعت از آن، اشکالاتی را مطرح می‌کند؛ اما اشکالات او مردود است برقعی منکر این است که یک انسان شفاعت یک انسان دیگر را در قیامت بکند درحالی‌که آیات زیادی در تایید این مسئله وجود دارد و مفسران زیادی آن را تایید کرده و مخالف برقعی نظر داده‌اند. او دیگر آیات را نیز به‌دلخواه و متناسب با دیدگاه‌های خویش تفسیر می‌کند که مورد تأیید پژوهشگران و مفسران شیعه نمی‌باشد.

واژه شهید، مفهومی پر اهمیت در دین مبین اسلام و برخی از ادیان و فرقه‌ها الهی می‌باشد؛ که هر کدام از ایشان، بسته به مبانی کلامی ـ اعتقادی خود، مفهوم شهید را تفسیر و تبیین نموده‌اند. در این نوشتار، به‌روش پژوهش مسأله‌محور و براساس تحلیل داده‌ها و با تکیه بر آیه أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ، دربارۀ مفهوم واژۀ شهید و به‌تبع آن، گزاره رایج و معروف «شهید زنده است» پرداخته شده است. تأملات این پژوهش نشان می‌دهد که، جدای از آن‌که ابتدا مناسب است مشخص شود گزاره «شهید زنده است»، مطلق است (و تمامی شهدا در میدان جنگ‌های به اذن معصوم را شامل می‌شود) یا مقید (و فقط مختص شهدای جنگ بدر و احد است)، لازم است مشخص شود که مراد ما از «زنده بودن» شهداء چیست، و چه فرضیه‌هایی متعددی پیرامون آن متصور هستند. از دو صورت، خارج نیست: یا حیات و زنده بودن شهید در معارف اسلامی، به‌معنای مجاز به‌کار رفته است و یا معنای حقیقت؛ که برای هر کدام، حالاتی مفروض می‌باشند. نتیجه اینکه، به‌نظر می‌رسد به کمک سیاق متن آیات و روایات و در مواردی که به‌کارگیری یک معنی، مستلزم بروز «تناقض» است، ما می‌توانیم معنای و مفهوم خاصی از یک لغت را، با استناد به اصل تناقض، نپذیریم. بنابراین، چون معنای «شهید»، متباین معنای «زنده» است، و قابل جمع و نسبت دادن حقیقی به یکدیگر نیستند، تفسیر زنده بودن برای شهید در آیات و روایات اسلامی، حقیقی نیستند، بلکه مجازی می‌باشند؛ هر چند که این تفاسیرِ مجازی، قابلیت تنوع مفهومی دارند.