جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رنج، مفهومی است که به ادراک و احساس درونی انسان­ها هنگام ناخشنودی و نارضایتی مربوط می­شود. بررسی درد و رنج‌های انسان، منشأ آن، شیوۀ مواجه و راه درمان آن از موضوعات اساسی مطالعات بشر در هر دوره‌ای بوده است. یکی از نظریه‌پردازان دربارۀ رنج­آلودی جهان و راه رهایی از آن «بودا» است. در نهج‌‌البلاغه نیز دنیا خانۀ رنج و بلا دانسته شده و از رنج حقیقی انسان دردمند که ناشی از جداافتادگی او از خالق خویش می‌باشد، سخن گفته­ شده است. این نوشتار دیدگاه بودا درباره رنج را با استفاده از معارف بلند امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بررسی و نقد کرده و همسویی­ها و ناهمسویی­های این دو دیدگاه را به تصویر می­کشد. اگرچه دیدگاه بودا در اصل پذیرش رنج و منشأ آن، در نهج البلاغه پذیرفته شده ولی در نوع نگاه به رنج­های دنیوی، شناخت انسان، هدف انسان و راه رهایی از رنج کاملا متفاوت است. تنها راه رهایی از رنج دنیوی از منظر امام علی علیه السلام تقوای الهی همراه با شکیبایی است.

یکی از مسائلی ‌که سلفیه امروزه به آن می‌پردازند، مسئلۀ روش‌شناسی در برخورد با مسائل اعتقادی است. در واقع، آنان با ابداع چنین روشی کوشیده‌اند برای مشروعیت بخشیدن به عقاید خود، مسئلۀ مخالفت با سلف را مطرح نمایند تا بدین‌وسیله عقاید خود را به دیگر مسلمانان تحمیل نموده و تنها خود را میدان‌دار اندیشه و تفکر اسلامی معرفی کنند. ازاین‌رو شناخت روش و مبانی آنان در مسائل اعتقادی برای روشن ساختن ابعاد تفکرات این فرقه، ضروری است. این جریان فکری معتقد است عقل در فهم معارف، شایسته نبوده و بنابراین باید به نقل مراجعه نمود. در باور آنان، فهم سلف صالح از همة فهم‌ها برتر بوده و به واقعیت نزدیک‌تر است. نویسندگان می‌کوشند در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی را بیان نمایند. در پایان این نتیجه به دست آمد که سلفیه برای تبیین مسائل اعتقادی، روش‌هایی را اتخاذ نمودند که مهم‌ترین آن به این شرح است: در شناخت معارف، فقط نقل را قبول دارند؛ برای علوم عقلی جایگاهی قائل نبوده و توجه تام به فهم سلف دارند؛ در معناشناسی تأویل در آیات و روایات را به شدت انکار می‌کنند. روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی، پیامدهایی تلخی به همراه دارد؛ نظیر ارزش‌ستیزی از علوم عقلی، نوعی انحصارگرایی و مطلق‌گرایی در فهم سلف صالح، پذیرش تشبیه و تجسیم در آیات و روایات.

مسئلۀ شر چالش‌های بسیاری را برای احسن بودن نظام هستی، اثبات وجود خدا و تبیین برخی از صفات او به وجود آورده است. پاسخ‌های مختلفی از قبیل عدمی و نسبی بودن شرور، غالب بودن خیرات بر شرور ارائه شده که هر یک به نوبۀ خود توانایی توجیه وجود برخی از شرور را دارد. نگرش سیستمی به هستی نیز می‌تواند نقشی مکمل برای دیگر پاسخ‌های داده شده به مسئله ایفا کند. برخی از فلاسفه همچون ملاصدرا، محمدباقر میرداماد، محقق طوسی و غیره بر این باورند که با نگرش سیستمی یا کل‌نگر به عالم، دیگرهیچ پدیده‌ای شر به نظر نمی‌رسد، اما هیچ یک از آنها به تبیین این نگرش و چگونگی پاسخ‌گویی آن به مسئلۀ شرور نپرداخته‌اند. در این نوشتار کوشیده‌ایم با روش توصیفی_تحلیلی و بازخوانی نگرش سیستمی به هستی، نقش آن در پاسخ به شبهات شرور را با بیان چند نمونه با تکیه بر اساس مبانی علامه طباطبایی بررسی کنیم. در پایان این نتیجه بدست آمد که با توجه به تعریف سیستم و اثبات وجود عناصر مختلف آن در عالم هستی با روش عقلی و جمع‌آوری شواهد قرآنی و روایی، همۀ موجودات عالم با یکدیگر به‌صورت هماهنگ برای دستیابی به هدفی خاص در تعامل هستند، به‌گونه‌ای که نبود یکی از موجودات یا تغییر یکی از آنها به تغییر کل عالم منجر می‌شود. بدین ترتیب موجوداتی که به ظاهر شر به‌شمار می‌آیند، وقتی در سیستم قرار می‌گیرند دیگر شر نبوده و جایگاه خاص خود در نظام عالم را خواهند داشت. این ادعا با بیان چند نمونه بررسی شده است.

در متون حدیثی روایات زیادی وجود دارند که با تعابیری همچون «وجبت له الجنة» و نظایر آن، تعدادی از عناصر اعتقادی، اخلاقی و یا رفتاری را برجسته و مهم توصیف نموده‌ و التزام به آنها را موجب قطعیت ورود انسان به بهشت معرفی کرده‌اند. بیان این پاداش‌ بزرگ و حیرت‌انگیز برای چنین اموری، روایات یادشده را با چالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است؛ از جمله اینکه در تلقی نخستین، این پاداش در ازای آن عوامل، نامتناسب و باورنکردنی به‌نظر می‌رسد، همچنین وعدۀ پاداش‌ بهشت برابر اعمالی به‌ظاهر اندک نظیر استغفار، موجب امیدواری کاذب و اباحه‌گری و جرأت‌ بر انجام گناه در افراد می‌شود. همین امر سبب شده تا برخی در مواجهه با این احادیث، رویکرد سلبی اتخاذ ‌نمایند و نسبت به اصل صدورشان تردید کرده و آنها را ضعیف‌السند و یا مجعول تلقی کنند. در این مقاله، نگارندگان کوشیده‌اند ضمن بیان تحلیل آماری و نمونه‌هایی از این روایات، راهکارهایی برای حل چالش‌‌های مذکور ارائه نموده و رویکرد سلبی نسبت به این روایات و نادیده انگاشتن آنها را نادرست دانسته‌اند. از جمله احتمالات بیان شده برای برون‌رفت از اشکالات مذکور می‌توان به عدم لزوم تناسب میان عمل و جزا، تفاوت نهادن میان علت تامه و علت ناقصه و پرهیز از تمام‌نگاری «سبب»، تفاوت میان صورت «مُلکی» و صورت «ملکوتی» اعمال، توجه به تفاوت مراتب بهشت و مقامات بهشتیان و مواردی مانند آن اشاره نمود.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، باب مدینۀ علم نبوی، تأثیری ژرف بر متفکران و اندیشمندان اسلامی پس ازخود گذاشته است. صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا ازجمله متفکران اسلامی متأثر از ایشان می‌باشد که به نحوی عصارۀ تمام نحله‌های فلسفی، عرفانی و کلامی اسلام را در قالب متکبی با نام «حکمت متعالیه» جمع کرده است. وی در مواضع متعددی مدعی است که با یاری جستن از حضرت علی علیه السلام مبانی فلسفی خود را تحکیم بخشیده است. در این زمینه تاکنون تحقیقی جامع انجام نشده است؛ ازاین‌رو نگارنده در این پژوهش می‌کوشد مواضع بهره‌گیری ملاصدرا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام را که دامنۀ آن از بیانات ایشان تا عباراتی دربارۀ ایشان متغیر است، در آثار مختلف وی کاویده و در قالب دسته‌بندی‌ای موضوعی آشکار سازد. از این جهت هدف اصلی این مقاله «بررسی تأثیر حکمت علوی بر اندیشۀ ملاصدرا» به روش توصیفی و کتابخانه‌ای می‌باشد.

ابن‌سینا نفوس انسان را به چند دسته تقسیم می­کند و بسته به اینکه هر نفس در چه مرتبه‌ای قرار گرفته است، کیفیت جداگانه‌ای برای بقای او ترسیم می‌نماید. در واقع، وی مواضعی را تحت‌تأثیر عدم اعتقادش به تجرّد قوّۀ خیال و عالم برزخ بیان می­کند که مورد انتقاد صدرالمتألهین قرار می‌گیرد. ملاصدرا بقای نفوس را ناشی از التفات ذاتی نفس در جریان حرکت جِبِلی خویش به سمت مبادی عالی می‌داند. طرح مسئلۀ بقای نفوس متوسطین در حکمت متعالیه به تبیین معاد جسمانی منجر می­شود. ملاصدرا در این باره توانسته است به‌نحو سازگار با اصول دیگر فلسفۀ خویش به تبیین و حل مسئله بپردازد. اگرچه برخی ایرادها در طرح مباحث به شیوة بیان ملاصدرا وارد است، اما به‌طور کلی نقدهای که به ملاصدرا ایراد می‌گردد، به دلیل خلط میان مفاهیم، عدم درک درست برخی اصول موضوعه، عدم توجه به همۀ مطالب ارائه شده در آثار ملاصدرا و عدم توجه به شروح معتبر در این خصوص می‌باشد.

یکی از جریان‌های پرچالش فکری و فرهنگی در ایران، پدیدۀ «عرفان‌های نوظهور» است. مواضع گوناگونی از سوی اندیشمندان اتخاذ شده است، اما آنچه ذهن یک پرسشگر را مشغول می‌کند، نسبت میان این عرفان‌ها با عرفان اصیل ادیان است. آنها خود را فراتر از ادیان و عرفان‌های رایج می‌انگارند، لذا در اینکه بتوان آنها را عرفان مصطلح نام نهاد یا در دل ادیان اصیل جای داد، تردید شده است. در این پژوهش، ضمن تعریف مستند از عرفان و معنویت‌های نوظهور، با مبنا قرار دادن تمایز علوم در سه حوزۀ موضوع، روش و هدف، این جریان‌ها در هر یک از این سه حوزه، متفاوت و متمایز ارزیابی شده است و تنها وجه اشتراک این جریان‌ها با عرفان موجود در ادیان و از جمله اسلام را، در توجه و تمرکز آنها به جهان فرامادّی و متافیزیک تحلیل شده است. در ذیل هر یک از سه حوزۀ مذکور، زاویۀ هر یک از جریان‌های نوظهور را از عرفان اصیل دینی گوشزد کرده‌ایم.

بررسی انتقادی و بنیادین اصول موضوعۀ هر علمی، به شناخت و پیشرفت آن علم کمک می‌کند. «تعریف» به عنوان یک علم پیشین، از پیش‌فرض‌هایی برخوردار است. بررسی و تجدید نظر در این اصول، با توجه به مشکلات تعریف اجتناب‌ناپذیر است، زیرا این منطق با برخی پایه­های فلسفۀ اسلامی ناسازگار است و پاسخ‌گوی نیاز فلسفه نبوده؛ از این رو، محکوم به زوال خواهد بود. اکنون سؤال اصلی این جستار آن است آیا مبانی فلسفی منطق ارسطویی قابل قبول است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، نخست اصول موضوعۀ منطق ارسطویی را تببین کرده و سپس، به بررسی و نقد این اصول پرداخته است و تعارض‌های این اصول را با حکمت متعالیه بیان نموده و سرانجام، ناکارآمدی این نظام منطقی را به نمایش گذاشته و در پایان، نظامی کارآمد بر پایۀ تفکّر سیستمی پیشنهاد داده است.