جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تطبیقی رویکرد کلامی عبدالعزیز بن‌باز در جایگاه مفتی سابق وهابی و اسامه بن‌لادن یکی از متنفذترین رهبران جهادی، تحلیل روشنی از مبانی سلفیه وهابی و سلفیه جهادی در کیفیت تعامل با حاکم اسلامی را آشکار می‌کند. این نوشتار با روش تحلیلی - توصیفی و گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای، به پاسخ این پرسش می‌پردازد که کیفیت تعامل سلفیه وهابی و جهادی با حاکم اسلامی بر کدام مبانی کلامی استوار است؟ در تعامل با حاکم اسلامی، بن‌باز بر اساس مبانی وهابیت، ضمن تأکید بر لزوم تمکین تام در برابر حاکم عادل و ممنوعیت نافرمانی از حاکم فاسد، با ادعای اعلمیت حکام به مصالح، سیاست را جایگاه استقلالی حاکم و قلمرو ممنوعه مردم ترسیم می‌کند؛ اما بن‌لادن بر اساس مبانی سلفیه جهادی، بر ممنوعیت تمکین از حاکم فاسد و لزوم خروج مسلحانه برای عزل او تأکید دارد و ناامنی ناشی از خروج بر حاکم فاسد را عقوبتی الهی برای جامعه راضی به جور طاغوت تفسیر می‌کند. تمسک گزینشی به منابع اسلامی، کمبودهای جدی در منظومه فکری سلفیه وهابی و جهادی در برابر امور حکومتی را موجب شده است که در رویکرد تفریطی بن‌باز در مشروعیت استبداد و تطهیر حاکم فاسد و در رویکرد افراطی بن‌لادن در تجویز خشونت و سفک دماء برای عزل حاکم فاسد جلوه‌گری می‌کند.

خالدی در کتاب الکلینی و تأویلاته الباطنیة به نقد دیدگاه‌هایِ شیعیان پرداخته است. از جمله مسائلی که او دلیلِ انحراف شیعه برداشت می‌کند، نگرش شیعه به توحید است. او معتقد است شیعیان در مسئلۀ توحید در الوهیت و عبادت، ربوبیت و صفات به خطا رفته‌اند؛ زیرا اهل‌بیت را واسطۀِ فیض خداوند می‌شمارند؛ همچنین با خارج‌کردن آیاتِ قرآن از معنایِ ظاهری خود، اسمای خداوند را به معنایِ امامان خویش دانسته‌اند و ائمۀ خویش را هم‌سنگ خداوند قرار داده‌اند. این نوشتار ابتدا مبانی کلی توحید از نگاه شیعه و وهابیت ـ که خالدی از آن مبانی استفاده می‌کند ـ را بیان می‌کند؛ سپس مبانی وهابیت را نقادانه بررسی می‌نماید. در ادامه نقدهایِ خالدی ـ که در کتابِ الکلینی و تأویلاته الباطنیه، مذکور‌اند ـ را بررسی کرده‌ایم و نشان داده‌ایم اعتقادات شیعه نه‌تنها منحرفانه نیست، بلکه با عقل و آیات قرآن سازگاری دارد و اتهاماتِ واردشده توسط خالدی بر اندیشه شیعه و کتاب کافی وارد نیست. مدعایِ وهابیت موجه نیست؛ چراکه آنان یا نتوانستند مراد شیعیان را دریابند یا در تبیین مدعا به مغالطه دست زده‌اند. در این پژوهش از روش‌ بحث کلامی استفاده کرده‌ایم و در برابر نقدهای خالدی از استدلال‌های عقلی و نقلی بهره برده‌ایم.

از جمله مباحث اساسی دین اسلام و متکلمان اسلامی، خلود در جهنم است. اعتقاد به این امر در زمره عقاید اخروی مسلمانان است و قرآن بر جاودانه‌بودن عذاب کفار دلالت تام و صریح دارد. خلود به معنای باقی‌ماندن در حالتی است؛ همچنین می‌توان واژه خلود را به معنای بقای همیشگی چه در بهشت یا جهنم دانست. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی به دنبال بررسی خالدین در جهنم از دیدگاه اشاعره است؛ بنابراین ابتدا ضمن توجه به آیات الهی در جایگاه منبع مشترک مسلمانان، دیدگاه بزرگان و متکلمان اشاعره را در این‌باره بیان می‌دارد؛ سپس این نتیجه می‌رسد که از دید ایشان کافران مستحق خلود و استمرار ابدی در جهنم هستند و مؤمن گنهکار نیز بعد از گذراندن یک دوره عذاب با شفاعت پیامبر نجات می‌یابد.

امروزه با توجه به گسترش مباحث عرفانی در سراسر جهان، نقد و بررسی مکاتب عرفانی نوظهور اهمیت بسیاری می‌یابد. اکنکار یا همان مکتب نور و صوت الهی، یکی از مکتب‌های عرفانی نوظهور و البته پرطرفدار است. در این نوشتار سعی شده است مباحث و عقاید این مکتب به‌اختصار بیان گردد، سپس به نقد و بررسی منصفانه آن پرداخته شده است تا مزیت‌ها و عیب‌های آن بررسی شود؛ درنتیجه مشخص می‌شود آیا راهی که اکنکار معرفی می‌کند، می‌تواند انسان را به مقصد برساند؟ و بررسی می‌شود طریقت عرفانی اکنکار چه تفاوت‌هایی با طریقت عرفانی اسلام در رساندن انسان به کمال دارد؟ برای این کار از روش کتابخانه‌ای و مطالعه منابع معتبر اکنکار و عرفان اسلامی بهره گرفته شده است. درنهایت این نتیجه به دست آمده است که هرچند عرفان نوظهور اکنکار جذابیت‌هایی دارد، صداقت‌نداشتن رهبران آن و تناقض‌های گفتار و اشتباه‌های عقیدتی آن نمی‌تواند راهی درست در مسیر کمال به انسان ارائه کند؛ اما عرفان اسلامی با رهبری ائمه اطهار که معصوم بودند و عقاید حکمی و عقلانی آن می‌تواند هر انسان مستعدی را در این مسیر راهنمایی کند.

توبه یا رجوع از مخالفت حکم حق به موافقت با آن، از ویژگی‌های بنیادین ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (396-481 ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیی بن ‌پقوده عارف یهودی معاصر وی در الهدایة الی فرائض القلوب آن را از جملۀ ابواب سلوکی قرار ‌داده‌اند. یافته‌های این پژوهش که بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی _ تحلیلی انجام شده است، نشان می‌دهد این دو عارف با وجود اشتراک در مشخصات توبه، دربارۀ جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه توبه را دومین منزل سلوکی قرار داده است؛ اما ابن‌پقوده آن را هفتمین باب از ابواب ده‌گانه به محبت الهی دانسته ‌است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار کرده است، توبه را بر اساس درجۀ سالکان به سه درجۀ عامه، خاصه و خاصّ‌الخاص تقسیم می‌کند و غایت منزل توبه را توبه از اشتغال به هرچه غیرحق معرفی می‌کند؛ اما بحیی در قالب بیانی مبسوط و متأثر از منابع اسلامی، با تأکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل، توبۀ کامل را حاصل چیرگی عقل بر شهوت و محاسبه نفس می‌داند.

عالمان جهان اسلام اعم از شیعه و اهل سنت بر این مسئله اتفاق نظر دارند که برای انجام فعلی که عنوان عبادت بر آن اطلاق شده است، نیت ضروری است؛ اما دربارۀ اینکه نیت در تحقق عنوان عبادت مدخلیّت دارد یا نه، دیدگاه‌های متفاوتی ارائه شده است. دیدگاه مشهور معتقد است میان نیت و عبادت رابطه مستقیمی وجود دارد و فعل مباح اگرچه عنوان فعل عبادی بر آن منطبق نیست، با نیت ذات آن تغییر پیدا می‌کند و عبادت شمرده می‌‌‌شود؛ درحالی‌که دیدگاه سلفیان - ابن‌تیمیه و اتباع او - در این مسئله متفاوت است و آنان معتقدند برای تحقق عنوان عبادت، وجود امر ایجاب یا استحباب از سوی شارع لازم است و عبادت تنها بر فعلی که امر واجب یا مستحب بر آن از سوی شارع وجود داشته باشد، اطلاق می‌شود. این نوشتار به تحلیل و بررسی دیدگاه عالمان اسلام می‌پردازد و بر آن است که با بررسی دیدگاه عالمان اسلامی، به دست آورد که نیت همان‌گونه که در مقام اثبات در تحقق عبادت مدخلیت دارد، در مقام ثبوت هم مدخلیّت دارد و برخی از افعال غیرعبادی با نیت، عنوان عبادت بر آن منطبق می‌شود. افزون بر اینکه انحصار تحقق عنوان بر امر ایجاب یا استحباب که از سوی سلفیّه مطرح شده است، با آیات و روایات و اقوال عالمان نخستین منافات دارد. اثر پیش رو به تحلیل و بررسی دیدگاه علمای اسلام با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای می‌پردازد و برآن است که با بررسی دیدگاه ها بدست آورد که قصد و نیت همانگونه که در مقام اثبات در تحقق عبادت مدخلیت دارد، در مقام ثبوت هم مدخلیّت دارد.

اباضیه از مذاهب پویای معاصر در جهان امروز است که توانسته است تا عصر حاضر ظهور و بروز داشته باشد. عمان پایتخت مذهب اباضیه سابقه‌ای کهن دارد. شخصیت‌های سیاسی و مذهبی فعال در این کشور، جزء رهبران ملی و مذهبی مردم عمان هستند. اباضیه در عصر حاضر با توجه به شرایطی که برای آنها فراهم شد، توانستند پایه‌های خود را در ابعاد مختلف به‌ویژه سیاسی و اجتماعی استحکام ببخشد و این موفقیت مرهون سلطان قابوس است. سلطان قابوس حاکم و پادشاه این کشور و از شخصیت‌های مهم اباضیه در دنیای معاصر بود و از همان روزهای آغازین حکومت خود اقدام‌های لازم برای خروج عمان از انزوا را بعد از سال‌ها انجام داد؛ به گونه‌ای که از ابتدای قدرت درصدد مدرن‌سازی نظام حکومت و سبک زندگی مردم با ملاحظه دین‌داری و رسومات محلی برآمد و تمام برنامه‌های اجتماعی و سیاسی خود را با عنوان برنامه‌های پنج‌ساله به اجرا گذاشت. همچنین با شعار «مخالفت با مصادره فکر» سعی بر جذب مخالفین خود برآمد؛ اما پرسش این است که چگونه این مذهب در جهان معاصر توانسته است با وجود اندک‌بودن پیروان، خود را حفظ نماید؟ اوضاع اجتماعی و سیاسی اباضیه در دوران معاصر چگونه است؟ رموز موفقیت اباضیه چیست؟ در این مقاله با استفاده از منابع، این مذهب از بُعد اجتماعی و سیاسی در عصر حاضر (سلطان قابوس) بررسی شده است و به پرسش‌های فوق پاسخ داده شده است. درنهایت این نتیجه به دست آمد که سلطان قابوس توانست هم مخالفین داخلی را مطیع حکومت کند و هم در زمینه بین‌المللی عمان و اباضیه را در سطح جهان در جایگاه مذهبی پویا معرفی کند و نهادهای دینی، اعتقادی و فقهی آن را به جهان عرضه بدارد. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه را در عصر سلطان قابوس بررسی و تحلیل کرده است.

توحید ذاتی از مهم‌ترین مسائل توحیدی است که کم‌وکیف تقریر آن دارای اهمیت و از چالش‌های مباحث عرفانی و کلامی است؛ به گونه‌ای که اندک‌تغییری در چشم‌انداز فهم و تقریر آن، به ایجاد زاویه و خروج از توحید ناب اهل بیت (ع) منجر خواهد شد. توحید ذاتی احدی و فردانی دو گونه از برجسته‌ترین تقریرهای ابن‌عربی است که در قالب ویژگی‌های خاصی به تصویر کشیده و با برهان‌هایی به اثبات رسانیده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و استنباطی کوشیده است با تأکید بر توحید ذاتی احدی، ضمن به‌تصویر‌کشیدن دیدگاه ابن‌عربی در این‌باره در قالب صورت‌بندی جدیدی، تفاوت آن را با توحید فردانی بیان می‌کند. همچنین آن را در سنجه روایات می‌گذارد و با ارائه تحلیل‌هایی هم تعبیر لفظی توحید ذاتی احدی و هم حقیقت معنایی آن را از دیدگاه ابن‌عربی در این سنجه مورد بذل تأملاتی پژوهشی قرار داده است و نقطه عطفی را در زمینه همسویی و ناهمسویی این دیدگاه با روایات بیان می‌کند.

امروزه یکی از شبهات مهم در باب وجود خدا و همچنین صفات خدا، شبهه شرور است که نه تنها خداناباوران بلکه خداباوران را نیز دچار چالش کرده است. در واکاوی شرور عالم روشن می شود که شر در عالم ماده موجب نقص به ساحت ربوبی نمی شود و ادراک شر توسط انسان اسباب متعددی دارد. لذا از آنجا که شر وجودی است، خیر است و این نقیصه تنها با نگرش انسان به شر اصلاح می شود. به طوریکه شرور گاهی به واسطه تزاحمات عالم ماده و گاه به سبب سوء اختیار انسان و گاهی نیز در واقع امر، شری وجود ندارد و تنها در نگاه انسان مطلوبیت لازم را ندارد. چرا که در برقراری تعادل کلی عالم و نظام احسن، همه امور مطابق میل و خواسته انسان نیست. بلکه ضرورت علی و معلولی تعیین کننده حوادث عالم است که انسان نیز سهمی به مقتضای اختیار خود در این روند تکاملی دارد. بنابراین هر چند شرور مطلوب انسان نیستند اما نظام علی معلولی جهان، حکایت از قدرت و فاعلیت دائمی خداوند و تاثیر اختیار انسان به عنوان موجودی طبیعی، در این نظام طبیعی دارد. به طوریکه نمی توان آثار موجودات عالم را از نظام علیت حذف کرد. بنابراین در درجه اول، با اصلاح عملکرد فردی، می توان از شر جلوگیری کرد. علاوه بر اینکه شر مقتضای عالم ماده و قدرت الهی در نظام علی معلولی است.

یکی از مسائل فقهی مورد ابتلا میان فریقین، غیبت مخالف است. در این مقاله کوشیده شده است با روش توصیفی - تحلیلی دیدگاه اهل سنت در برابر غیبت شیعه بررسی شود. تجویزکنندگان غیبت شیعیان معتقدند آنان به دلیل انکار خلافت خلفای سه‌گانه، قائل‌شدن به کفر و سب صحابه، کافر هستند و همان‌گونه که در استثناهای غیبت، غیبت کافر جایز است، غیبت شیعه نیز جایز خواهد بود. در مقابل مخالفان جواز غیبت شیعه معتقدند با تکیه به دلایلی از جمله مسلمان‌بودن شیعیان، عدم تکفیر ساب صحابه، سرایت‌نکردن حکم کلی به تک‌تک افراد، علم‌نداشتن به حال همۀ افراد، جواز اقتدا به شیعه، جایز‌نبودن لعن مسلمان و رعایت مسائل اخلاقی، نمی‌توان به جواز غیبت شیعه حکم داد