جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ زیادت و اصالت وجود و ماهیت از مهم‌ترین مباحث فلسفی و معبر عبور از تشکیک عام به تشکیک خاص و اخص است. این مسئله با عنوان مستقل، اگرچه در مکتب فلسفی اصفهان مطرح شد، اما رگه‌هایی از آن در تاریخ فلسفه قابل پی‌جویی است و طرح و تکوّن این مسئله را نیز باید محصول گفتمان فلسفی پیش از حوزۀ اصفهان تلقی کرد. ازاین‌رو مبانی ادله و مضامین اصالت وجودی در اندیشۀ فیلسوفان پیشین نیز یافت می‌شود. ابن‌سینا را باید یکی از فیلسوفانی دانست که از زیادت وجود و ماهیت به‌صراحت و از اصالت وجود با اشارات سخن گفته است. اکنون و با توجه به این‌که گروهی ابن‌‏سینا را «اصالت وجودی» و عده‌ای «اصالت ماهوی» دانسته و جمله‌ای دیگر دربارۀ او به «وقف» گراییده‌اند، سؤال تحقیق این است که آیا می‌توان در عبارات مباحثات ابن‌سینا اشاراتی قریب به تصریح بر اصالت وجود یافت، انتساب اصالت وجود به ابن‌سینا را تقویت کرد و اصالت وجودی‌های بعد او را ادامه‌دهندۀ مسیر فکری او محسوب نمود؟ نگارندگان پژوهش حاضر، سعی کرده‌اند به شیوۀ توصیفی- تحلیلی این فرضیه را مورد بررسی قرار داده و با بررسی عبارات ابن‌سینا در کتاب المباحثات نشان دهند که نگاه مجموعی و نظام‌مند به مبانی، نگرش‌ها و عبارات ابن‌سینا بر این مدعا دلالت تام داشته و از رهگذر آنها می‌توان اصالت وجود سینوی را ادعا کرد.

در این مقاله تلاش شده است تا با روش فلسفی-تحلیلی به بازخوانی نوینی از اصل اصالت ‌وجود به‌عنوان مهم‌ترین رکن حکمت متعالیه پرداخته شود. در این بازخوانی انتقادی نشان داده شده که طرح معمول از مسئلۀ اصالت وجود، با چالش‌ها و ناکارآمدی‌هایی در حوزۀ تصور و تصدیق این اصل مواجه است. از جمله، بدون توجه کامل به معنا و سابقۀ دوگانۀ معقول اولی و معقول ثانوی نمی‌توان تصور صحیحی از چالش میان اصالت ‌وجود و اصالت ‌ماهیت داشت. لذا در ابتدا نقش محوری این دوگانه در فهم مسئله و حل آن تشریح شده است. در گام بعدی، برای درک بهتر مدعای اصالت ‌وجود در نگاهی نو، با تحلیل فلسفی مکاشفه‌ای که ملاصدرا را متفطن اصل اصالت‌ وجود نمود، روشن نموده‌ایم که میان درک صحیح مدعای اصالت ‌وجود با درک جایگاه هستی‌شناسانۀ «وجود منبسط»، رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد و بدون توجه به این جایگاه، امکان تصور و تصدیق صحیح مدعای اصالت ‌وجود امکان‌پذیر نیست. در گام بعدی نیز نسبت این تقریر نوین با سایر تقریرات از اصالت ‌وجود و برخی لوازم آن مورد بررسی قرار گرفته و در پایان تلاش شده تا جایگاه نوینی برای ارائۀ این تقریر از اصالت ‌وجود در سیر آموزشی مباحث فلسفی ارائه شود.

مبانی انسان‌شناسی، مرکز ثقل علوم انسانی است. مطالعه در این ساحت پیش‌نیاز هر گونه نظریه‏‌پردازی و تحول در علوم انسانی به شمار می‌‏آید. امام خمینی به‌عنوان یک متفکر برجسته و تأثیرگذار اجتماعی، دارای منظومۀ فکری منسجم است. یکی از اضلاع مهم فکری ایشان، مباحث و مبانی فلسفی و عقلی است. در مبانی فلسفی، مبانی انسان‌شناختی جزو مهم‌ترین مبانی است که تأثیرات مستقیم و بنیادین در کلیۀ علوم انسانی می‏‌گذارد. سؤال تحقیق این است که مبانی امام در حوزۀ انسان‌شناسی چیست و چگونه در تحول علوم انسانی امتداد یافته است؟ هدف این مقاله ترسیم این مهم در دو حیطه است: «مبانی فلسفی انسان‌شناختی امام خمینی» و «امتداد آن مبانی در تحول علوم انسانی» که در ضمن مقاله به مبانی و جزئیات هر دو حیطه پرداخته شده است. مبانی فلسفی گفته‌شده دارای دلالت‏‌هایی‌اند که می‌‏بایست برای تحول، تعالی و شکل‌دهی علوم انسانی مطلوب، پی‏‌ریزی شوند و امتداد یابند. ازاین‌رو، این مقاله می‏‌تواند نمونه و مدخلی بدیع باشد برای امتداد اندیشۀ امام خمینی در تحول و تعالی علوم انسانی، که در عین تبیین بنیادهای فلسفی، دلالت‏های کاربردی بسیار وسیعی در علوم انسانی و مسائل جامعه و نظامات کشوری و تمدنی دارد.

خداشناسی مهم‌ترین مسئله از معارف دینی است که در روایات متعددی به زوایای مختلف آن پرداخته شده است. این نوشتار به تحلیل سندی و دلالی یکی از احادیث امام رضا(ع) که در آن، برهان احتیاط عقلی یا معقولیت، به‌زیبایی تبیین شده پرداخته است. با توجه به خلأ موجود در تحقیقات پیشین که بیشتر به بیان کلیات پرداخته و کمتر به بررسی جامع سندی و دلالی این روایت توجه کرده‌اند، این پژوهش تلاش دارد تا با روش توصیفی - تحلیلی، اعتبار سندی و دلالی روایت را بررسی کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که روایت مذکور به لحاظ سندی، گرچه به اصطلاح متأخران، ضعیف به حساب می‌آید، اما با توجه به قراین وثوق به صدور، معتبر و قابل پذیرش است. همچنین به لحاظ دلالی، با استفاده از استدلال منطقی و برهان احتیاط عقلی، به‌خوبی نشان داده شده که انتخاب ایمان به خداوند و عمل به دستورات دینی، حتی در شرایط عدم قطعیت، از نظر عقلانی بهترین گزینه است و بر سرنوشت نهایی انسان‌ها تأثیر بسزا دارد. این انگاره می‌تواند به‌عنوان نقطۀ قوت در مباحث اعتقادی استفاده شود و به تقویت ایمان مؤمنان و پایبندی آنان به اعتقاداتشان و استفاده از آن در مباحث خداشناسی کمک کند.

مواجهۀ فیلسوفان اسلامی با فلاسفۀ غربی از زوایای مختلف قابل بررسی است. علامه جعفری توجه بسیاری به آرای متفکران غربی دارد، از جمله برتراند راسل که جعفری به تحلیل شخصیت فکری و برخی آرای او پرداخته و در میان آثار خود مطالبی را از راسل نقل و نقد نموده است. دیدگاه‌های راسل در باب ماوراء‌الطبیعه، خدا، نظم جهان هستی، شرور جهان، هدف‌داری خلقت، نقش خدا در جهان و ریشه‌های گرایش به خدا، از جمله مباحث الهیاتی است که جعفری در آثار خود مطرح و تجزیه و تحلیل کرده است. از نظر جعفری از یک سو، راسل نکات مهمی را در باب جهان هستی و رابطۀ آن با ماورای طبیعت ارائه می‌کند و از سوی دیگر، مطالبی را دربارۀ خدا بیان می‌کند که نشانگر تعارضاتی در اندیشۀ اوست. تصور نادرست راسل از خدا ریشۀ بسیاری از اظهارات غیرمنطقی وی در برخی مباحث الهیاتی است. در این تحقیق بر اساس آرای علامه جعفری، نظرات الهیاتی راسل نقد می‌شود.

معناداری و عدم معناداری یکی از مسائل فلسفی جدیدی است که پیش روی فیلسوفان قرار دارد. فلسفۀ اسلامی به‌عنوان فلسفه‌ای که دغدغۀ شناسایی حقایق عالم را دارد نیز از این قاعده مستثنا نیست و باید جوابی برای این مسئله ارائه دهد. هدف از تحقیق پیش رو، بازسازی نظرگاه حکمت متعالیه بر اساس روش توصیفی - تحلیلی در باب این مسئله بوده است. یافته‌های تحقیق بر اساس مبانی حکمت متعالیه را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که حکمت متعالیه معناداری و عدم معناداری را از مفاهیم و معقولات ثانیۀ فلسفی دانسته که از حیات انسانی قابل انتزاع هستند و اهداف موجود در زندگی بشری سبب انتزاع این مفاهیم می‌شود. حکمت صدرایی مدعی است هر چه اهداف، واقع‌تر و هماهنگ‌تر با حیات انسانی باشد زندگی انسان به همان میزان، زندگی معناداری خواهد بود. راهکار حکمت متعالیه دراین‌باره بازگشت به فطرت و بازتعریف اهداف توحیدی و حیات ابدی برای انسان است که این مفاهیم سبب معنادار شدن حیات انسانی می‌شود.

تجرد نفس و ذهن و متمایز بودن آن از بدن یا مغز، از مباحث مهم در انسان­‌شناسی است که آثار متعددی در معرفت فلسفی و دینی دارد. از استدلال‌ها بر دوگانه‌انگاری جوهری، برهان «این­‌همانی شخصی» است که فلاسفۀ اسلامی و غربی به آن پرداخته‌­اند. در مقابل، فیزیکالیست‌ها سعی در نقد این برهان و ارائۀ تصویری مادی از استمرار نفس در طول حیات دارند. آنها در این راستا به ثابت بودن نورون‌های مغزی و وحدت ساختاری یا کارکردی بدن یا مغز در طول حیات اشاره می­‌کنند و یا استمرار فضا-زمانی بدن کش­‌آمده را ملاک این­‌همانی قرار می‌­دهند. نوشتار حاضر ابتدا با بهره‌­گیری از یافته‌­های جدید در بیولوژی مولکولی و عصب­‌شناسی، سعی در تقویت بنیۀ تجربی این استدلال دارد و سپس با پدیدارشناسی این‌­همانی شخصی و به‌­کارگیری مبانی فلسفی و تحلیلی (مثل تفکیک بین وحدت حقیقی و اعتباری و تفکیک بین یای تردید و یای تعریف) سعی در پاسخ‌گویی به انتقادات فیزیکالیستی دارد.

فضای عرفان اسلامی به‌ویژه در ساحت عملی آن همواره آمیخته با دستورات و الگوهایی است که توسط اهل معرفت به سالکان راه حق برای نیل به مقامات عالیۀ معنوی ارائه شده است. میرزا جواد ملکی تبریزی از جمله عارفان بنامی است که در حوزۀ عرفان عملی شیعی سعی در ارائۀ یک نظام سلوکی روش‌مند داشته است. بدون تردید، اعتبار این نظام سلوکی چه از حیث معرفت‌شناختی و چه از حیث وجودشناختی به میزان تطابقی است که مؤلفه‌ها و راهبردهای آن با سنجۀ «عقلانیت» و «برهان» دارد. بر این اساس، در تحقیق پیش‌ رو نگارندگان در پی دستیابی به دو هدف مهم می‌باشند: هدف نخست، گردآوری و تبیین مؤلفه‌­ها و راهبردهایی است که میرزا جواد ملکی، نظام سلوکی خود را مطابق با آن شکل داده است و هدف دوم، سنجش نظام سلوکی مذکور با سنجۀ «عقلانیت»، «برهان» و «حکمت نظری» است. دستاورد تحقق دو هدف مذکور را می‌توان ایجاد نوعی پیوند میان دو ساحت عرفان عملی و حکمت نظری دانست؛ پیوندی که می‌تواند گامی مهم در جهت هم‌افق نمودن این دو ساحت مهم در حوزۀ تفکر عرفانی و فلسفی و زدودن برخی سوء‌فهم‌ها و چالش‌های مرتبط با این دو ساحت باشد.

اسکندر افرودیسی از شارحان ارسطو با رساله‌ای با عنوان فی ‌العقل علی ارسطوطالیس و دربارۀ النفس، از آغازگران نظریه‌پرداز در مبحث عقل و عقل فعال است. مبحث «عقل فعال» از حیث حقیقت و چیستی و از حیث غایت‌انگاری و نسبتش با انسان مورد بحث است. «حقیقت عقل فعال» چیست؟ آیا وابسته به انسان یا مستقل از انسان است؟ فاعلیت عقل فعال چگونه است و چه جایگاهی وجودی و معرفتی و غایت‌انگاری در نظریۀ عقل اسکندر افرودیسی دارد؟ در این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی به این یافته‌ها دست یافتیم که فاعلیت عقل فعال وجودی و معرفتی است. عقل فعال جنبۀ خارجی به خود می‌گیرد و جایگاه عقل الهی و فسادناپذیر دارد و از حیث معرفتی، عقل فعال هم خود را می‌شناسد، هم سبب شناخت معقول می‌شود و از حیث غایت‌انگاری نیز کمال وجود انسان اندیشیدن به بالاترین متعلق است. برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا نظریۀ عقل اسکندر را به‌اجمال معرفی کرده و سپس به نظریۀ عقل فعال می‌پردازیم.

تغییر و تحول در میان موجودات امری آشکار است که هر کسی با مشاهدۀ جهان پیرامون خویش به‌عیان درمی‌یابد و ازآ‌نجاکه این تحولات، حکمی از احکام مرتبه‌ای از موجودات است، تفسیر آن به عهدۀ علوم کلی نظیر فلسفه و عرفان است. اگرچه اصل مطلب یعنی تغییر موجودات روشن است، اما در تبیین نحوۀ این تغییرات نظریات متفاوتی ارائه شده است. نظریۀ تجدد امثال به معنای اعدام و ایجاد آن‌به‌آنِ ماسوی‌اللّه، یکی از این نظریات است که عرفا مطرح کرده‌اند. قائلین به این نظریه، علاوه بر ادعای شهود این امر، با استناد به برخی آیات قرآن نظیر «کلّ یوم هو فی شأن»، «بل هم فی لبس من خلق جدید» و یا با استناد به برخی قواعد عرفانی نظیر «عدم تکرار تجلیات الهی» درصدد اثبات این نظریه‌اند. ازآنجاکه تمام عالم از نظر عرفا تجلیات و تعینات حقیقت واحد وجود است، این تجلی در هر آن معدوم شده و در آنِ بعد با تجلی دیگری ظاهر می‌گردد. در این پژوهش که با روش انتقادی ـ تحلیلی انجام گردیده، نشان داده شده است که این نظریه با اشکالات جدی نظیر از بین رفتن وحدت شخصی متجدد، عدم تمایز میان موجود مجرد و مادی و زوال وحدت فردی در معاد روبه‌روست.